Παραμύθια των Ρώσων και των Σλάβων.

Baba Yaga's house, based on Sub-Carpathian Russian folklore about the witch Baba Yaga who sweeps the stars from the sky by day and hunts children at night.

Γράφει η Γιώτα Χουλιάρα


«Ήταν ένας βασιλιάς,
βασιλιάς χοντρομπαλάς,
στην αυλή του είχε παλούκι
για να κάθονται κούκοι.

Τώρα ποιος το παραμύθι
- το κουκί και το ρεβίθι -
θα μπορέσει να μας πει
μια φορά απ' την αρχή;»

Οι ιστορίες και τα παραμύθια των Ρώσων και των Σλάβων είναι εμπνευσμένες από την φύση και τις αλλαγές που σηματοδοτούν οι εποχές. Όπως συμβαίνει σε όλα τα παραμύθια των Ευρωπαϊκών λαών που στηρίχτηκαν στην κουλτούρα, τις συνήθειες αλλά και τους αστικούς μύθους της αγροτικής ζωής, έτσι και οι ιστορίες των Ρώσων εμπνέονται από την αγροτική ζωή και την καθημερινότητα των Κοζάκων.


Οι Κοζάκοι είναι ομάδα κυρίως ανατολικοσλαβικών λαών, οι οποίοι αρχικά ήταν μέλη δημοκρατικών, ημιστρατιωτικών κοινοτήτων και κατοικούσαν σε αραιοκατοικημένες περιοχές και νησιά στις λεκάνες του κάτω Δνείπερου και του Ντον, στην περιοχή της σημερινής Ουκρανίας και νότιας Ρωσίας. Διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην ιστορική εξέλιξη αυτών των εθνών. Κοινό χαρακτηριστικό τους ανά τους αιώνες ήταν το φιλοπόλεμο και ατίθασο πνεύμα τους.





Η προέλευση των πρώτων Κοζάκων είναι αντικείμενο διαμάχης. Η παραδοσιακή ιστοριογραφία χρονολογεί την εμφάνιση των Κοζάκων από τον 14ο έως τον 15ο αιώνα.

Προς τα τέλη του 15ου αι., οι Κοζάκοι στην Ουκρανία σχημάτισαν τους Ζαποροζιανούς Κοζάκους που εγκαταστάθηκαν γύρω από τα οχυρωμένα νησιά του Δνείπερου. Σ΄ ένα κοζάκικο χωριό και πιο συγκεκριμένα στο χωριό Σορότσινσκι της τότε επαρχίας Πολτάβα στην κεντρική Ουκρανία, (τότε Ρωσική Αυτοκρατορία) γεννήθηκε την 1η Απριλίου 1809 ο Νικολάι Βασίλιεβιτς Γκόγκολ, Ουκρανός θεατρικός συγγραφέας, ο οποίος στο έργο «Μιργκορόντ» (που σημαίνει η πόλη της ειρήνης) περιλαμβάνει διηγήματα βασισμένα στους αστικούς μύθους, τα παραμύθια και τις ιστορίες της περιοχής.

Ο Γκόγκολ ήταν μοναχογιός του Βασίλι Αφανάσοβιτς Γκόγκολ- Γιαννόφσκι, γαιοκτήμονα και μέλους της τοπικής αριστοκρατίας, γεγονός πουτον βοήθησε να λάβει μόρφωση και να ασχοληθεί με το θέατρο. Παρ΄όλα αυτά ενδιαφέρθηκε για τη λαογραφία της περιοχής του την οποία αποτύπωνε σχεδόν σε κάθε του πόνημα. Στο έργο του «Μιργκορόντ» περιλαμβάνεται και η κλασσική πλέον νουβέλα «Ταράς Μπούλμπα» που περιγράφει τη ζωή των Κοζάκων στις απέραντες στέπες της Ρωσίας.


Στο δεύτερο μέρος της συγκεκριμένης συλλογής ο Γκόγκολ μας χαρίζει τη νουβέλα Viy, ένα διήγημα τρόμου που μιλάει για μια δαιμονική οντότητα (ο συγγραφέας την ονομάζει Viy) στα κοζάκικα σκοτεινά δάση της περιοχής του. Ο Γκογκόλ μέσα από την ιστορία του νεαρού πρωταγωνιστή του Khoma Brut παρουσιάζει τις δεισιδαιμονίες των Κοζάκων για τα σκοτεινά πνεύματα του δάσους, τις δαιμονικές οντότητες που κατοικούν σε λίμνες και ποτάμια, τις μάγισσες, άλλοτε νέες και όμορφες ως νύμφες και άλλοτε σκοτεινές όπως η Baba Yaga, ακόμη και τον ίδιο τον διάβολο. Πρόκειται για μια ιστορία όπου το καλό και το κακό μπλέκουν σ' ένα περίεργο παιχνίδι μην επιτρέποντας στον αναγνώστη να δει ξεκάθαρα. Ο ρόλος των πνευμάτων του δάσους είναι δυσδιάκριτος και οι επιρροές ηλιακής και σεληνιακής λατρείας των παλαιότερων εποχών συνδυάζονται με το χριστιανικό στοιχείο σ΄ένα καταιγιστικό γαϊτανάκι εξελίξεων.

VIY the graphic novel cover by Ryoishen

       

Όπως δηλώνει ο Γκογκόλ στις σημειώσεις του, η δαιμονική οντότητα του έργου, ο Viy, ο βασιλιάς των γνώμων (1), είναι μέρος της Ουκρανικής λαογραφίας, αν και κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα πως τον είχε δει πραγματικά. Αναλυτές πιστεύουν ότι ο Γκόγκολ επηρεάστηκε από την λαϊκή παράδοση της περιοχής και τις ιστορίες γύρω από τον St . Cassian the Unmerciful. O Άγιος Κασσιανός ο Άσπλαχνος σύμφωνα με την παράδοση των σλαβικών λαών εορτάζεται στις 29 Φεβρουαρίου, δηλαδή ουσιαστικά κάθε τέσσερα χρόνια. Αναφέρεται ως σκυθρωπός με μακριά γένια και φρύδια που μεγαλώνουν κάθε τέσσερα χρόνια. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση ο Άγιος Κασσιανός ενώ προχωρούσε στις στέπες συνάντησε έναν φτωχό Κοζάκο που του είχε πέσει το καρότσι στην λάσπη. Ο Άγιος Κασσιανός μην θέλοντας να λερωθεί, τον προσπέρασε και τον άφησε αβοήθητο (η ιστορία λέει ότι τον φτωχό άνδρα βοήθησε ο St. Nicolas). Για το λόγο αυτό τιμωρήθηκε και η μνήμη του εορτάζεται μόνο την 29η του μηνός Φεβρουαρίου, δηλαδή κάθε δίσεκτο έτος.

Στην ιστορία του ο Γκόγκολ παρουσιάζει όλα τα σκοτεινά κομμάτια της ουκρανικής και σλαβικής λαογραφίας όπως την πεποίθηση τους ότι οι κακοί άνθρωποι που πέθαιναν γίνονταν αυτομάτως υποκείμενα του Διαβόλου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να βγαίνουν από τους τάφους τους τα μεσάνυχτα και μέχρι το ξημέρωμα για να ενοχλούν τους ζωντανούς. Υποχείρια του διαβόλου παρουσιάζονται και οι όμορφες γυναίκες, άλλα απ΄αυτές ως νύμφες του υγρού στοιχείου και άλλες ως το αρχέτυπο της Baba Yaga.

Baba Yaga

H Baba Yaga είναι η πιο δημοφιλής ηρωΐδα των ρωσικών παραμυθιών και ένας από τους πιο ενδιαφέροντες χαρακτήρες της σλαβικής λαογραφίας. Διφορούμενη και απείθαρχη, η Baba Yaga ή Μπάμπα Γιαγκά είναι ταυτόχρονα η μητέρα φύση αλλά και το κακό που στοιχειώνει όσους αδυνατούν να ανταποκριθούν στα καθήκοντά τους. Η προέλευση του ονόματός της επίσης δεν είναι ξεκάθαρη. Ο όρος baba σημαίνει γιαγιά αλλά και παλαιά γυναίκα. ενώ το yaga σημαίνει κακοήθης, σατανικός αλλά και φίδι.


Στα ρωσικά παραμύθια, εμφανίζεται σαν μάγισσα που πετάει στον αέρα μέσα σε ένα γουδί, χρησιμοποιώντας το γουδοχέρι για τιμόνι, ενώ σβήνει τα ίχνη πίσω της με μια σκούπα από ασημένια σημύδα. Μένει σε μια ξυλοκαλύβα που στέκεται σε πόδι μιας κότας κι η κλειδαρότρυπα στην πόρτα της εισόδου είναι ένα κρανίο με στόμα γεμάτο κοφτερά δόντια. Ο φράχτης γύρω από το σπίτι είναι φτιαγμένος από ανθρώπινα οστά και κρανία. Σύμφωνα με ένα θρύλο, η καλύβα περιστρέφεται στο πόδι και το είσοδος της καλύβας δεν εμφανίζεται μέχρι να ειπωθεί η μαγική φράση: Γύρνα την πλάτη σου στο δάσος και στρέψου σε εμένα.



Στις ιστορίες άλλοτε είναι καλός και άλλοτε κακός χαρακτήρας. Κάποιες φορές βοηθάει τους ανθρώπους στις διάφορες αποστολές τους, ενώ άλλες φορές απάγει παιδιά και απειλεί να τα φάει. Θεωρείται επικίνδυνο να ζητήσει κανείς τη βοήθειά της: χρειάζεται κατάλληλη προετοιμασία, αλλά και αγνό πνεύμα. Σύμφωνα με κάποιους μύθους, γερνάει κατά ένα χρόνο κάθε φορά που της κάνουν μια ερώτηση, γι' αυτό και συχνά απεικονίζεται σαν κακάσχημη γριά μάγισσα, ενοχλημένη από τις πολυάριθμες ερωτήσεις των ανθρώπων. Ο μόνος τρόπος για να γλιτώσει τα γηρατειά είναι η παρασκευή ενός αφεψήματος από γαλάζια τριαντάφυλλα: οι ήρωες που της τα προσφέρουν σαν δώρο κερδίζουν το δικαίωμα να κάνουν ευχές.

Η Baba Yaga και η Βασιλίσα η όμορφη (ρώσικο παραμύθι που ανήκει στην κατηγορία των παραμυθιών της Σταχτοπούτας)

Το alter ego της Baba Yaga είναι η νεαρή και όμορφη Ρουσάλκα. Στη σλαβική μυθολογία, οι ρουσάλκι ήταν γυναικείες οπτασίες, νύμφες του νερού, σούκουμπι ή γοργόνες δαιμονικά πλάσματα που ζούσαν κοντά σε νερά ή στα βάθη των ποταμών, πιο συγκεκριμένα.

Τις νύχτες, έβγαιναν στις όχθες και χόρευαν στα λιβάδια. Αν πετύχαιναν στο δρόμο τους όμορφους άνδρες, τους μάγευαν με τα τραγούδια και το χορό τους, τους υπνώτιζαν και τους έπαιρναν στο βυθό του ποταμού για να ζήσουν μαζί. Οι μύθοι και οι θρύλοι έχουν κοινά στοιχεία με τις νεράιδες, τις νύμφες, τις γερμανικές Όντινε ή Ούντινε, τις ιρλανδικές μπάνσι και τις Bean Nighe της Σκωτίας.



Στις περισσότερες εκδοχές, η ρουσάλκα είναι ένα νεκρό πλάσμα που δεν έχει βρει γαλήνη. Άτομα που πεθαίνουν βίαια και πρόωρα, όπως νεαρές γυναίκες που έχουν αυτοκτονήσει γιατί προδόθηκαν από τους εραστές τους ή ανύπαντρες κοπέλες που ήταν έγκυοι, πρέπει να ζήσουν ως πνεύματα τη ζωή που τους είχε δοθεί.

Η Ρουσάλκα, λοιπόν, είναι η οπτασία της ψυχής μιας νεαρής γυναίκας που πέθανε κοντά σε ποτάμι ή λίμνη και στοίχειωσε το μέρος, στην οποία μπορεί να επιτραπεί να αναπαυθεί εν ειρήνη, αν πάρει εκδίκηση για το θάνατό της. Πνεύματα ρουσάλκι προέρχονταν όμως και από αβάπτιστα μωρά, συνήθως εκτός γάμου, που γι' αυτό το λόγο πνίγηκαν από τις μητέρες τους.

Illustrator Kamil Jadczak has created a fantastical depiction of 'Rusalka', a demonic water spirit in Slavic mythology who lures young men into water to drown them.

Σύμφωνα με το θεωρητικό της συγκριτικής θρησκειολογίας Μίρτσεα Ελιάντε, ο μύθος της Ρουσάλκας είναι ουσιαστικά η αναβίωση των αρχαίων λατρειών της θεάς Άρτεμης στις εκχριστιανισμένες κοινωνίες των σλάβων. Αν και πρωταρχική της κατοικία είναι κοντά στα νερά που πέθανε, η ρουσάλκα έβγαινε από τα νερά τις νύχτες, σκαρφάλωνε σε ένα δέντρο και τραγουδούσε ή καθόταν στις όχθες του ποταμού και χτένιζε τα μαλλιά της ή χόρευε μαζί με άλλες ρουσάλκι στα χωράφια. Μια ρουσάλκα περιγράφεται ως ένα πλάσμα χωρίς ορατές κόρες, υπερβολικά χλωμή ή διάφανη επιδερμίδα, με χρυσά ή πράσινα βρεγμένα μαλλιά. Δεν μπορούσε να ζήσει πολύ εκτός νερού, γι' αυτό είχε πάντοτε μαζί της το χτένι της, με το οποίο επικαλούνταν το στοιχείο του νερού. Σύμφωνα με κάποιους μύθους, αν στέγνωναν τα μαλλιά μιας Ρουσάλκα, θα πέθαινε.




Οι Ρουσάλκι ήταν πολύ επικίνδυνες κατά την εβδομάδα Ρουσαλνάγια στις αρχές κάθε Ιούνη, την εποχή που λαμβάνει χώρα και η ιστορία του Γκόγκολ, όταν αφήναν τα βάθη των λιμνών και των ποταμιών και σκαρφάλωναν τις νύχτες σε κλαδιά σημύδων και ιτιών. Το κολύμπι τις μέρες εκείνες απαγορευόταν αυστηρά, ενώ κοινό στοιχείο των εορτασμών της εβδομάδας αυτής από τους κατοίκους των περιοχών ήταν o τελετουργικός διωγμός ή ταφή των πνευμάτων, έθιμο που παρέμενε ζωντανό στη Ρωσία, για παράδειγμα, μέχρι τη δεκαετία του '30.





Παρόμοια με την Ρουσάλκα είναι και η Κικίμορα που εμφανίζεται σε δυο εκδοχές: “Κικίμορα μπολότναγια” (του βάλτου),και “Ντομοβίχα”, γυναίκα του “Ντομοβόι” (στοιχειό του σπιτιού). Η Κικίμορα του βάλτου παρουσιάζεται συνήθως στα παραμύθια ως γριά γυναίκα ντυμένη με φύκια. Ο ρόλος της είναι να τρομάζει τους ταξιδιώτες που βρέθηκαν στον βάλτο, και να κλέβει μικρά παιδιά. Η “Ντομοβίχα” ζει αθόρυβα μέσα στο σπίτι, και εμφανίζεται στους ανθρώπους πολύ πιο σπάνια από τον άντρα της. Η παλιά παράδοση λέει ότι Κικίμορες γίνονταν πνιγμένες γυναίκες και αβάπτιστα μωρά.

Σύμφωνα με τους λαογράφους, οι αρχετυπικές αυτές φιγούρες είναι κοινές στις ιστορίες των δυτικών σλαβικών φύλων και αποτελούν κατάλοιπα της επαφής τους με τη φύσης. Οι Βούλγαροι έχουν την Gorska Majka, τη μητέρα του δάσους, την οποία οι Ρουμάνοι αποκαλούν Muma Padurii. Στη Κροατία και τη Βοσνία συναντάμε την Baba Roga. Ουσιαστικά πρόκειται για τις ίδιες απεικονίσεις της Perchta or Berchta, την αρχαία θεότητα των Άλπεων που το όνομα της προέρχεται από το brehtaz και συνδυάζεται με το φως. Όπως φωτεινή αλλά και σκοτεινή ταυτόχρονα ήταν και η Γκαλάντριελ όταν αντιστάθηκε στον πειρασμό να πάρει από τον Φρόντο το Δαχτυλίδι της Δύναμης στο πρώτο βιβλίο της σειράς «Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών» του Τόλκιν. Ή όπως αλλιώς γράφει ο Μίλτον στο Χαμένο Παράδεισο:



«Πόσο αόριστη και απαλή
είναι των πνευμάτων η υφή...
Μπορούν όποιο φύλο θέλουν ν΄αποκτήσουν
ή και τα δυο,
Διαλυμένα ή συμπυκνωμένα,
φωτεινά ή σκοτεινά,
τις αιθέριες προθέσεις τους
πράξη κάνουν παντοτινά.»





Περισσότερα για τα παραμύθια και τις λαογραφίες της Ευρώπης μπορείτε να διαβάσετε στο βιβλίο: Ο Βιασμός της Κοκκινοσκουφίτσας- Η σκοτεινή όψη τωνπαραμυθιών που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Άλλωστε.




(1) Oι γνώμοι είναι μικροσκοπικά πνεύματα ή στοιχεία στην αναγεννησιακή μαγεία και αλχημεία, που εισήχθησαν για πρώτη φορά από τον Παράκελσο τον 16ο αιώνα και υιοθετήθηκαν αργότερα από πιο πρόσφατους συγγραφείς, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων της σύγχρονης φανταστικής λογοτεχνίας. Τα χαρακτηριστικά του έχουν ερμηνευτεί ώστε να ταιριάζουν στις ανάγκες των διαφόρων παραγόντων της λαογραφίας γι΄αυτό άλλοτε συναντάμε τους γνώμους ως μεγαλόσωμες και παραμορφωμένες οντότητες.




-----------------------------------

Το άρθρο έχει δημοσιευτεί στο τεύχος 18 της περιοδικής έκδοσης γνώσης Nimbus που κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο (2018)








Σημείωση:

Η Σλαβική μυθολογία και θρησκεία αποτελείται από μύθους και ιστορίες που αναπτύχθηκαν για περισσότερο από 3.000 χρόνια, ενώ έχει πολλά κοινά στοιχεία με τις υπόλοιπες θρησκείες που προέρχονται από την Πρωτο-Ινδοευρωπαϊκή θρησκεία.

Κατά τη διάρκεια του εκχριστιανισμού των σλαβικών πληθυσμών μεταξύ του 7ου και του 12ου αιώνα, ο Χριστιανισμός άνθιζε κυρίως στις πόλεις, ανάμεσα στους ευγενείς, ενώ η πλειοψηφία του αγροτικού πληθυσμού της επαρχίας πίστευε ακόμη στους παλαιούς μύθους. Οι Χριστιανοί ιερείς και μοναχοί πάλευαν να πατάξουν το φαινόμενο "dvoeverie", δηλαδή τη διπλή πίστη. Ουσιαστικά αυτή η διπλή πίστη παρουσιάζεται στο έργο VIY του Γκογκόλ

Από τη μια πλευρά, οι αγρότες κι οι χωρικοί δέχονταν τη βάπτισή τους, τις χριστιανικές λειτουργίες και γιορτές, αλλά από την άλλη πλευρά συνέχιζαν να διατηρούν την παλαιά παγανιστική λατρεία και να διεξάγουν αρχαία τελετουργικά. Το γεγονός αυτό συνέβαινε, γιατί οι περισσότεροι έβλεπαν το Χριστιανισμό σαν μια συμπληρωματική θρησκεία της παλαιάς Σλαβικής μυθολογίας


Η μυθολογία και οι ιστορίες των Σλάβων πέρασαν στα παραμύθια τους που αποτελούν μια διαφορετική κατηγορία από αυτή των κέλτικων (αγγλοσαξονικών) παραμυθιών.




-----------------------------------------------------------------

Ιδιοκτησία πνευματικών δικαιωμάτων του Seanchai- Bards- Mythoplastis - © 2017.