Το χριστόφωμο των Ελλήνων και το česnica των Σέρβων

Χριστόψωμο λέγεται γενικά το ψωμί (καρβέλι) ή κουλούρα που οι Ελληνίδες νοικοκυρές έχουν παρασκευάσει 2-3 ημέρες προ των Χριστουγέννων ειδικά για τη μεγάλη αυτή θρησκευτική γιορτή. Η μόνη διαφορά με τα άλλα συνήθη ψωμιά είναι ο πλούσιος του στολισμός με διάφορα κεντήματα (κεντίδια) ή «πλουμίδια» όπως ονομάζονται.


Ένα κεφαλαίο Β συμβολίζει το ζυγό του αλετριού (από την ιστορία της σποράς) ενώ άλλες παραστάσεις αλέτρι βόδια κλπ συμβολίζουν το αυτό. Στο άλλο μισό της επιφάνειας του Χριστόψωμου με «σωρό» ζύμης παρίσταται η «στοίβα» (οι θημωνιές), πλαισιωμένη με φύλλα αμπέλου και ελιάς, η προσδοκία, το όνειρο για το ερχόμενο καλοκαίρι. Επίσης, πολλές φορές απεικονίζεται και το σπίτι στο οποίο και θα έρθει η ευτυχία της χρονιάς μια ιδιαίτερη σημασία που τονίζεται και στα κάλαντα:

«Σ΄ αυτό το σπίτι πού ΄ρθαμε πέτρα να μη ραΐσει ο νοικοκύρης του σπιτιού χίλια χρονιά να ζήσει»

Ασφαλώς και δεν εννοείται ράγισμα πέτρας αλλά την απευχή του θανάτου που με τους θρήνους και ολοφυρμούς μπορούν να κάνουν και «τις πέτρες να ραΐσουν» γι΄ αυτό και αμέσως μετά η ευχή καμιά συμφορά κι ο νοικοκύρης χίλια χρόνια να ζήσει.

Αυτό το ψωμί αφιερώνεται στη Γέννηση του Χριστού που θα στέρξει να μεταβάλει τα «πλουμίδια» σε ευλογημένη πραγμάτωση. Αυτή είναι και η βάση της λατρευτικής ψυχολογίας από πανάρχαιους χρόνους της ελληνικής φυλής που βεβαίως έχει προσαρμοστεί στη νεότερη θρησκεία της.

Το καθημερινό φαγητό των Ελλήνων έχει ως βάση το ψωμί ή την πρώτη ύλη του ψωμιού, τους σπόρους δηλαδή των δημητριακών. Γι' αυτό και η έννοια του φαγητού ταυτίζεται για τον Έλληνα με το ψωμί: ψωμι και προσφάι λένε ενώ η κατάρα της πείνας είναι:να πεις το ψωμί ψωμάκι.

Στις μεγάλες γιορτές το ψωμί βάζει τα καλά του με ιδιαίτερο όνομα και είδος παρασκευής κάθε φορά, κατέχει σπουδαία θέση ανάμεσα στα εορταστικά φαγητά κι αυτό αποτελεί πραγματικά ένα κοινό στοιχείο του παραδοσιακού πολιτισμού όλων των ελληνικών τόπων. Τα Χριστούγεννα το ψωμί είναι χριστόψωμο και το βρίσκουμε παντού. Είναι το σύμβολο, ο φορέας της ευεργετικής δύναμης που ενσαρκώνεται στο νεογέννητο Χριστό. 

Παρασκευάζεται όπως το συνηθισμένο ψωμί, από καλύτερο όμως αλεύρι, κοσκινισμένο με τη μπακλαβόσιτα, ψιλή σίτα. Είναι συνήθως στρογγυλό και στην επάνω επιφάνεια του έχει σταυρό από ζυμάρι ή σφραγίδα και είναι πασπαλισμένο με σουσάμι. Σε πολλά μέρη βάζουν επίσης και καρύδια με το τσόφλι, ξερά σύκα, σταφίδες και αμύγδαλα, με τα οποία κάνουν διάφορα σχήματα.Το χριστόψωμο δεν το κόβουν με μαχαίρι, γιατί τη δύναμη του καλού που είναι μέσα στο ψωμί δεν θέλουν να την βιάσουν με σίδερο που συμβολίζει τη δύναμη του κακού.

Στην Καστοριά οι γυναίκες αποτυπώνουν και τα πέντε τους δάχτυλα, πάνω στο ψωμί, και λένε στα μικρά παιδιά πως ο Χριστός κατέβηκε στο φούρνο και το ευλόγησε. Στο Μιχαλίτσι της Μικράς Ασίας, το χριστουγεννιάτικο ψωμί ονομαζόταν Χριστός. Στη Γρατινή της Κομοτινής. το χριστόψωμο ονομάζεται παράς γιατί μέσα έχουν βάλει ένα νόμισμα ενώ στην Κύπρο το χριστόψωμο είναι γνωστό ως γεννόπιττα, δηλαδή η πίτα των Χριστουγέννων.

Το Χριστόψωμο των Σέρβων


Οι οικογένειες ψήνουν ένα ειδικό ψωμί, γνωστό ως česnica ή Božićna pogača, για τα Χριστούγεννα, τοποθετώντας στη ζύμη ένα χρυσό ή ασημένιο νόμισμα ως δώρο προς το Χριστό. Κάθε μέλος της οικογένειας λαμβάνει μια φέτα.

Το ψωμί φτιάχνεται με νερό, που μαζεύτηκε από την πηγή την ημέρα της Αγίας Βαρβάρας και από καθαρό αλεύρι. Το ψωμί πρέπει να παρασκευαστεί στο σπίτι, και δεν πρέπει να αγοραστεί. Μέσα στο ψωμί τοποθετούνται ασημένια ή χρυσά νομίσματα, βασιλικός, καλαμπόκι, κομμάτια από το Χριστουγεννιάτικο Δέντρο και μερικά άλλα πράγματα. Σε κάποιες περιπτώσεις χρησιμοποιούν το ψήσιμο του ψωμιού για να προβλέψουν αν η χρονιά που θα έρθει θα είναι καλή. Όταν η ζύμη είναι διαμορφωμένη και έτοιμη για το ψήσιμο, κόβουν μια σειρά εγκοπών στην άνω επιφάνεια της και τοποθετούν σπόρους από διάφορες καλλιέργειες στις εγκοπές. Όσο περισσότερο αυξάνεται η εγκοπή κατά την διάρκεια του ψησίματος , τόσο πιο παραγωγική θα είναι η καλλιέργεια το επόμενο έτος.

Λαογράφοι εκτιμούν ότι η συγκεκριμένη πρακτική έχει τις ρίζες της στην παγανιστική λατρεία του θεού Svetovid μια σλαβική θεότητα του πολέμου, της γονιμότητας και της αφθονίας που λατρεύονταν κυρίως στο νησί Rügen της Βαλτικής μέχρι τον 12ο αιώνα. Ο Svetovid θεωρείται ότι αποτελεί ένα από τα πολλά πρόσωπα του σλάβου θεού Περούν. 

Το πρωί των Χριστουγέννων, μετά τη Λειτουργία, και μετά από έξι εβδομάδες Νηστείας, οι Σέρβοι έχουν το Χριστουγεννιάτικο πρωινό τους.

Συνήθως, το πρωινό τους είναι στις 8 το πρωί, επειδή η Χριστουγεννιάτικη Θεία Λειτουργία ξεκινάει στις 3 το πρωί. Ολόκληρη η οικογένεια μαζεύεται και κόβουν το Χριστουγεννιάτικο ψωμί σε ίσα μέρη, ενώ ταυτόχρονα ψάλλουν το απολυτίκιο των Χριστουγέννων.

Ενώ παίρνουν το πρωινό και τρώγοντας το ψωμί,  βρίσκουν τα κρυμμένα κομμάτια μέσα σε αυτό. Όποιος βρει τα κέρματα είναι ο τυχερός νικητής, και σημαίνει, στην λαϊκή παράδοση, ότι αυτός ή αυτή θα γίνει πλούσιος και θα έχει ευημερία για ολόκληρο τον χρόνο. Αυτός που θα βρει τον βασιλικό θα είναι υγιής, αυτός που θα βρει το καλαμπόκι θα τρέφει τα ζώα, το ξύλο θα πηγαίνει για νερό κτλ. Πολλές περιοχές τοποθετούν διαφορετικά πράγματα μέσα στο Χριστουγεννιάτικο ψωμί, και βέβαια ερμηνεύουν διαφορετικά αυτά τα πράγματα. 

Γιώτα Χουλιάρα
Συγγραφέας του βιβλίου «Ο Βιασμός της Κοκκινοσκουφίτσας»