Ιανουάριος: ο πρώτος μήνας του έτους

Το Καλαντάρι του Ιανουαρίου από το Très riches heures du duc de Berry 

Η ιστορία του Ιανουαρίου, που στις μέρες μας είναι ο πρώτος μήνας του χρόνου, ξεκινάει γύρω στο 700π.Χ. όταν ο Νουμάς Πομπίλιος- δεύτερος μετά τον Ρωμύλο βασιλιάς της Ρώμης- τον πρόσθεσε ως τον ενδέκατο μήνα στο μέχρι τότε δεκάμηνο έτος των Ρωμαίων. Την εποχή εκείνη ο πρώτος μήνας του έτους ήταν ο Μάρτιος, ο μήνας της εαρινής ισημερίας, από το όνομα του πολεμικού θεού Mars-Martis (δηλαδή του Άρη των Ελλήνων).

Ο Ιανουάριος πήρε το όνομά του από τον Ιανό, θεό κάθε αρχής στη ρωμαϊκή μυθολογία, της έναρξης των πολεμικών επιχειρήσεων και των μεγάλων έργων. Ο Ιανός απεικονιζόταν συχνά με δύο πρόσωπα και αποκαλείτο Janus bifrons, δηλαδή διπρόσωπος Ιανός.


Όπως αναφέρει και ο Ηλίας Αναγνωστάκης «…ο Ιανός ήταν θεός δίμορφος, που παριστάνεται πότε με κλειδιά ή με τριακόσιες ψήφους στο δεξί του χέρι και εξήντα πέντε στο αριστερό, όσες οι μέρες του ενιαυτού. Εκαλείτο δε και «Αιωνάριος» αντί Ιανουάριος, επειδή τον θεωρούσαν του αιώνος πατέρα. Είχαν μάλιστα οριστεί δώδεκα πρυτάνεις να τον υμνούν και υπήρχε δωδεκάβωμον στο ναό του, όσοι και οι μήνες του έτους.»

Ο Ιανουάριος αντιστοιχεί περίπου κατά το πρώτο ήμισυ με τον Ποσειδεώνα και κατά το έτερο με τον Γαμηλιώνα του αρχαίου ελληνικού αττικού ημερολογίου, καθώς επίσης με τον Σαββάθ των Εβραίων και τον Τωβί των Αιγυπτίων.


Στην Αττική, κατά τις 26 του μήνα Ποσειδέωνα (περίπου αρχές Ιανουαρίου) εορταζόταν τα Αλώα.


Τα Αλώα ήταν αρχαία τρισυπόστατη αγροτική εορτή των αρχαίων Ελλήνων της Αττικής. Γινόταν προς τιμή της θεάς Δήμητρας, της «Αλωαίης» (θεότητα των καρπών της Γης), του Διονύσου, (θεού της αμπέλου και του οίνου) και του θεού Ποσειδώνα του καλούμενου «Φυταλμίου».


Τα «αλώα» γιορταζόταν γύρω από τα αλώνια ταυτόχρονα σε όλους τους δήμους της Αττικής στην οποία ο Ποσειδώνας λατρευόταν ως θεός της παράλιας βλάστησης κατ΄ έτος κατά τη συγκομιδή των καρπών, το τρυγητό και όταν άνοιγαν τα νέα κρασιά. Λεπτομέρειες αυτής της εορτής δεν έχουν σωθεί αλλά η κυριότερη φαίνεται πως κρατούσε μέρες, γινόταν κατά το μήνα Ποσειδεώνα και, αφού άρχιζε από την Αθήνα και κατέληγε στην Ελευσίνα.

Στην Ελευσίνα που κατέληγε η εορτή με τις «απαρχές» (προσκομίσεις των πρώτων καρπών), μετά από τις επίσημες θυσίες ακολουθούσε η «Ποσειδώνια πομπή». Και αυτής ακολουθούσε η μύηση στα Μυστήρια της Δήμητρας και της Περσεφόνης. Για τα μυστήρια αυτά δεν έχουν σωθεί ιδιαίτερες πληροφορίες παρά ότι συμμετείχαν μόνο γυναίκες, ανταλλάζοντας μεταξύ τους λόγους ελεύθερους και φέρνοντας σύμβολα ηδονής.

Στο τέλος παρακάθονταν σε δείπνο που περιελάμβανε αγροτικά προϊόντα και θαλασσινά εκτός εκείνων που απαγόρευε λόγος μυστικός όπως καρπούς ροδιάς, μυελό και αυγά.



Στον Ιανουάριο ο λαός μας έχει δώσει διάφορες ονομασίες, όπως το Γενάρης επειδή τότε γεννούν τα γιδοπρόβατα, και Μεσοχείμωνας επειδή είναι ο μεσαίος από τους μήνες του χειμώνα, όπως δηλώνει και η παροιμία «ως τα’ Αϊ-Γιαννιού, τρυγόνα, είναι η φούρια του χειμώνα». Είναι επίσης και ο μήνας με το λαμπρότερο φεγγάρι: «Του Γενάρη το φεγγάρι παρά ώρα μέρα μοιάζει». Ονομάζεται και Γατόμηνας επειδή στη διάρκειά του ζευγαρώνουν οι γάτες.

Δεν είναι τυχαία εξάλλου η ελληνική παροιμία που λέει:

Να ΄μουν το Μάη γάιδαρος
τον Αύγουστο κριάρι
όλο το χρόνο κόκορας
και γάτος τον Γενάρη.

Επίσης, ονομάζεται Μεγάλος μήνας ή Τρανός μήνας ή Μεγαλομηνάς γιατί είναι ο πρώτος μήνας του έτους και σε αντιδιαστολή με τον Φεβρουάριο, που είναι «κουτσός» (Κουτσοφλέβαρος).

                                                        Januar Leandro Bassano

Οι αλκυονίδες ημέρες τού έχουν δώσει και την ονομασία «γελαστός», αλλά είναι επίσης γνωστός και ως «κλαδευτής»: «Γενάρη μήνα κλάδευε, φεγγάρι μη γυρεύεις». Άλλες ονομασίες: Γενολοήτης (επειδή αυτόν τον μήνα γεννοβολούν τα κοπάδια), Κρυαρίτης γιατί τον μήνα αυτόν οι θερμοκρασίες ειναι χαμηλές.


Ο Ιανουάριος ονομάζεται επίσης Καλαντάρης. από τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς και τα δώρα των Καλενδών του Ιανουαρίου. Τα δώρα αυτά είναι το σημερινό «δώρο των Χριστουγέννων», ο 13ος μισθός, ο οποίος στη Βυζαντινή εποχή ήταν πράγματι δώρο κι όχι μισθός.


Όπως αναφέρει ο Σπύρος Τραϊανός τα δώρα αυτά είχαν την εξής προέλευση: «Με την αρχή του χρόνου άρχιζε η θητεία των υπάτων, οι οποίοι σε σχετική πομπή στους δρόμους σκορπούσαν νομίσματα, που αρχικώς ήσαν χρυσά, αλλά αργότερα, επί Ιουστινιανού, περιορίστηκαν σε αργυρά. Μικρά νομίσματα συνέλεγαν όμως και τα παιδιά, που περιέρχονταν τα σπίτια συγγενών και φίλων για να ευχηθούν. Έτσι γεννήθηκαν τα «Κάλαντα», που φθάνουν μέχρι τις μέρες μας, αλλά αφετηρία τους υπήρξαν οι Καλένδες του Ιανουαρίου, άσχετα αν σταδιακά επεκτάθηκαν από τα παιδιά σε όλες τις εορταστικές ημέρες του Δωδεκαήμερου.»



Χρόνια Πολλά και Καλή Χρονιά!