Imbolc: Μια αρχαία γιορτή γονιμότητας

 

Γράφει η Γιώτα Χουλιάρα 

«Η ιερή φωτιά έκαιγε όλο το βράδυ. Γύρω της, συγκεντρωμένες οι κόρες του χωριού, έψαλλαν ένα αρχαίο ξόρκι στη Μεγάλη Μητέρα, την Αρχαία Μήτρα του Σύμπαντος. Την ώρα που οι πρώτες αχτίδες του Ήλιου φώτισαν τον ουράνιο θόλο, η ιέρεια, με ξέπλεκα μαλλιά, γονάτισε μπροστά στη φωτιά και προσευχήθηκε η δύναμη της γονιμότητας να ευλογήσει τη γη, τους καρπούς και τα κορμιά των νεαρών κοριτσιών. Τότε, ακριβώς εκείνη την ιερή στιγμή, το φίδι της Μπρίγκιντ βγήκε από τη σπηλιά του στο λόφο και κατευθύνθηκε προς τη πεδιάδα. Η θεά τους είχε ακούσει. Ο χειμώνας θα τελείωνε και η άνοιξη θα ερχόταν σύντομα».*

Μεταξύ χειμερινού ηλιοστασίου και εαρινής ισημερίας, οι αρχαίοι λαοί, κουρασμένοι από τη παγωνιά και το σκοτάδι του χειμώνα, γιόρταζαν τη μαγική εορτή του Imbolc ή Imbolg (προφέρεται ιμούλκ).

Το Imbolc είναι μία από τις τέσσερις κύριες γιορτές του προ-Χριστιανικού Κέλτικου ημερολογίου, συνδεδεμένο με τα φεστιβάλ των τελετών γονιμότητας. Αν και αρχαία εορτή, ο εορτασμός της έχει επιβιώσει μέχρι σήμερα στο νεοπαγανιστικό τροχό του χρόνου (Wheel of the Year) ως γιορτή της φωτιάς. Είναι μία από τις οκτώ γιορτές, (4 ηλιακές γιορτές και 4 γιορτές Φωτιάς/Φεγγαριού), ή αλλιώς Σαμπάτ (sabbat) όπως τις αποκαλούν οι νεοπαγανιστές, βασιζόμενοι στην ορολογία που πρωτοχρησιμοποίησε ο Άγγλος μάγος και ιδρυτής της θρησκείας Wicca, Τζέραλντ Γκάρντνερ. 

Για τους Ορθόδοξους, το Imbolc αντικαταστάθηκε από τη γιορτή της Υπαπαντής. Οι Καθολικοί, την ίδια ακριβώς ημέρα, δηλαδή στις 2 Φεβρουαρίου, γιορτάζουν το Κάντλεμας (Candlemass), τη μέρα που ο Χριστός άφησε την αγκαλιά της Παρθένου Μαρίας για να εισέλθει στο Ναό. Και οι δυο γιορτές λαμβάνουν χώρα 40 ημέρες από τα Χριστούγεννα και σημαδοτούν δυο παρόμοια θρησκευτικά γεγονότα που σχετίζονται άμεσα με τη δύναμη του αριθμού 40. Το νούμερο 40 δείχνει να έχει ιδιαίτερη μυστικιστική σημασία και επαναλαμβάνεται σε πλήθος παραδόσεων ανά τους αιώνες και τους λαούς. 

Το ίδιο γινόταν και με το Imbolc, το οποίο εορταζόταν 40 περίπου ημέρες από τη μεγαλύτερη νύχτα του χρόνου. Ενδείξεις για τον τρόπο με τον οποίο εορταζόταν στην Ιρλανδία υπάρχουν μέσα απ' τις λαϊκές παραδόσεις που συλλέχθηκαν ανάμεσα στον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα στην αγροτική περιοχή της χώρας καθώς και στη Σκωτία και συγκρίθηκαν με μελέτες διαφόρων ατόμων στη Σκανδιναβία. Παραδοσιακά η γιορτή αναφερόταν στη γαλούχηση των προβάτων, τα οποία, στη συνέχεια, γεννούσαν τα πρώτα μικρά της άνοιξης.

Αυτό συνέβαινε δύο περίπου βδομάδες πριν ή μετά τις αρχές Φεβρουαρίου. Αν και η ετυμολογία του Imbolc / Imbolg είναι ασαφής, υπάρχουν διάφοροι ισχυρισμοί γλωσσολόγων και λαογράφων. Η ονομασία της γιορτής, στην ιρλανδική γλώσσα, σημαίνει "στη κοιλιά" (i mbolg) και αναφέρεται ουσιαστικά στη γέννα των προβάτων. Αποτελεί όμως και κέλτικο όρο που υποδηλώνει την άνοιξη.

Μια άλλη πιθανή προέλευση είναι το παλιό ιρλανδικό imb-fholc που σημαίνει"να πλύνει / καθαρίσει τον εαυτό του", αναφερόμενο σε ένα τελετουργικό καθαρισμό. Ο όρος αυτός ταιριάζει και με το μήνα Φεβρουάριο (februarius) ο οποίος προέρχεται από το ουσιαστικό februum, που σημαίνει καθαρμός, κάθαρση, λόγω των θρησκευτικών εορτών εξαγνισμού και καθαρμού (Februa ή Februatio) που τελούνταν στην Αρχαία Ρώμη. Σύμφωνα με το ιρλανδικό γλωσσάρι Sanas Cormaic, του 10ου αιώνα, το οποίο περιείχε λαϊκές ετυμολογίες, η ονομασία της γιορτής προέρχεται από το oimelc, το οποίο σημαίνει "το γάλα της προβατίνας".

Οι εορτασμοί του Imbolc γινόταν προς τιμή της θεάς Μπρίγκιντ. Στη μυθολογία των Κελτών, η Μπρίγκιντ (ιρλ. Brighid ή Brigit) ήταν κόρη του Ντάγκντα και σύζυγος του Μπρες των Φομόριαν. Εξαιτίας της σχέσης της με τα δένδρα της βελανιδιάς ήταν η θεά προστάτιδα των Δρυΐδων. Είχε δυο αδερφές επίσης με το όνομα Μπρίγκιντ και ήταν κλασική τριαδική θεότητα (η λευκή κόρη της τριαδικής θεότητας). Σχετιζόταν άμεσα με τη φωτιά, καθώς ήταν η θεά της Ιερής Φωτιάς του Κίλντερ (όπως η Εστία των Αρχαίων Ελλήνων και η Βέστα των Ρωμαίων). Λόγω της τριαδικής της μορφής οι Κέλτες την τιμούσαν ως

• Η φλόγα της έμπνευσης, σαν προστάτιδα της ποίησης
• Η φωτιά της σπιτικής εστίας, σαν προστάτιδα της ίασης και της γονιμότητας
• H φωτιά των καμινιών, σαν προστάτιδα της σιδηρουργίας και των πολεμικών τεχνών.

Σύμφωνα με την παράδοση, την ημέρα του Imbolc, το φίδι της Μπρίγκιντ έβγαινε από το λοφίσκο του, όπου βρισκόταν σε χειμερία νάρκη και η συμπεριφορά του καθόριζε τη διάρκεια για το τέλος του χειμώνα. (Ανάλογη είναι και η Μέρα της Μαρμότας «Groundhog Day» στις 2 Φεβρουαρίου στις ΗΠΑ, όπου οι συγκεντρωμένοι παρακολουθούν τις κινήσεις ενός τρωκτικού  του γένους Marmotini για να δουν πότε θα τελειώσει ο χειμώνας).

  

Τη περίοδο αυτή, η Μπρίγκιντ ενσάρκωνε τη νύφη, παρθένο ή αγνή κοπέλα και προστάτευε τις ετοιμόγεννες γυναίκες. (Ενδεχομένως να μην είναι τυχαίο το γεγονός πως στις 2 Φεβρουαρίου, την ημέρα δηλαδή της Μπρίγκιντ, η Ορθόδοξη Εκκλησία αποφάσισε να τιμήσει μια άλλη μητέρα, την Παναγία Παρθένο, μητέρα τοθυ Ιησού Χριστού.) Η γιορτή της ήταν ιδιαίτερα σημαντική για τους κατοίκους της Ιρλανδίας. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός πως στην ιρλανδική περιοχή Τάρα, στους Λόφους των Αιχμαλώτων (Μount of Hostages), ο εσωτερικός θάλαμος είναι άμεσα συνδεδεμένος με τον ανατέλλοντα ήλιο και την ημέρα της εορτής  Imbolc και της εορτής του Halloween (που γινόταν μεταξύ της φθινοπωρινής ισημερίας και του χειμερινού ηλιοστασίου). 

Brigid. Imbolc by TerraIncantata on DeviantArt

Καθώς ο εορτασμός του Imbolc ήταν μια γιορτή του φωτός, που αντικατοπτρίζει τη διάρκεια της ημέρας και την ελπίδα της άνοιξης, η παράδοση ήθελε το άναμμα μιας μεγάλης φωτιάς. Η παράδοση αυτή πέρασε και στον καθολικό εορτασμό του Candlemass κατά τα χριστιανικά χρόνια. Την ημέρα αυτή λοιπόν, οι Καθολικοί φέρνουν τα κεριά τους στην εκκλησία για να τα ευλογήσουν και στη συνέχεια να τα χρησιμοποιούν ως σύμβολο φωτός στην οικία. 

Στη πορεία, ταυτόχρονα με τη διάδοση του χριστιανισμού, αλλά και τη συνήθεια του Καθολικισμού να αφομοιώνει τα παγανιστικά στοιχεία προκειμένου να επικρατήσει, η μορφή της Μπρίγκιντ εκχριστιανίστηκε και χρησιμοποιήθηκε σαν "θετή μητέρα" του Ιησού. Μάλιστα μετονομάστηκε Αγία Μπριγκίτ, κόρη του Δρυΐδη Ντουγκλ. Σύμφωνα με την αγιογραφία της, η Αγία Μπριγκίτ ήταν γόνος εύπορης οικογένειας της Ιρλανδίας, η οποία είχε ασπαστεί τον Χριστιανισμό από τον Άγιο Πατρίκιο. Η ιστορία της αναφέρεται στο Book of Lismore, ένα ιρλανδικό χειρόγραφο του Μεσαίωνα, το οποίο περιέχει τις βιογραφίες του Αγίου Πατρίκιου και του Αγίου Kολούμπα. Στις αγιογραφίες που την αναπαριστούν παρατηρούμε ότι κρατάει φωτιά, όπως και η κέλτικη προ-χριστιανική θεότητα. Απεβίωσε την 1η Φεβρουαρίου του 523 μ.Χ.

Οι τελετές γονιμότητας μπορεί να σταμάτησαν με τη μετατροπή της γιορτής από παγανιστική σε χριστιανική, αλλά δε χάθηκαν στο πέρασμα του χρόνου. Η λαϊκή παράδοση παρέμεινε και μετασχηματίστηκε, λαμβάνοντας άλλα στοιχεία. Μια από αυτές είναι το κρεβάτι της Αγίας Μπριγκίτ. Τις ημέρες πριν από τον εορτασμό της Αγίας Μπριγκίτ, τα νεαρά κορίτσια του χωριού φτιάχνουν μια κούκλα από καλαμπόκι, που τη στολίζουν με κορδέλες και μπιχλιμπίδια. Οι πιο ηλικιωμένες γυναίκες, στη συνέχεια, φτιάχνουν ένα κρεβάτι για να ξαπλώσει η Αγία Μπριγκίτ. Την παραμονή της γιορτής, που είναι στις 31 Ιανουαρίου, οι νεαρές κοπέλες συναντιούνται σε ένα σπίτι για να ξαγρυπνήσουν όλη τη νύχτα με τη κούκλα από καλαμπόκι. Εκεί τις επισκέπτονται όλοι οι νεαροί άνδρες της κοινότητας, οι οποίοι πρέπει να μεταχειριστούν αυτές και τη κούκλα με σεβασμό. Ταυτόχρονα, οι πιο μεγάλες γυναίκες της κοινότητας μένουν στα σπίτια τους και εκτελούν άλλες τελετές.

Το ίδιο βράδυ, πριν πάνε για ύπνο, σε κάθε νοικοκυριό οι γυναίκες καθαρίζουν το τζάκι του καλά και τις στάχτες. Το πρωί κοιτάζουν να βρουν κάποιο σημάδι στις στάχτες, που να δείχνει ότι η Μπριγκίτ πέρασε από το σπίτι τους κατά τη νύχτα ή το ξημέρωμα.  Την επόμενη μέρα, το κρεβάτι της Μπριγκίτ πηγαίνει από σπίτι σε σπίτι, όπου καλωσορίζεται με μεγάλη τιμή. Απ'τη στιγμή που η Μπριγκίτ συμβολίζει τη ζωτική ορμή που θα φέρει τους ανθρώπους από το χειμώνα στην άνοιξη, η παρουσία της είναι πολύ σημαντική σ' αυτήν την συγκεκριμένη μέρα του χρόνου. Ο κόσμος συχνά θα χτυπήσει το ομοίωμά της με ένα ξύλινο ραβδί, ίσως ως απομεινάρι από πιο παλιές κραταιές τελετές γονιμότητας.

Το έθιμο του κρεβατιού Αγίας Μπριγκίτ, θυμίζει το αντίστοιχο της Αγίας Αγνής. Όπως περιγράφει και ο Άγγλος ρομαντικός λυρικός ποιητής Τζoν Κητς (John Keats) στο ποίημα του «Η παραμονή της Αγίας Αγνής» (The eve of St. Agnes), τα νεαρά κορίτσια ξάπλωναν νηστικά, αφού είχαν νηστέψει όλη τη προηγούμενη ημέρα με την ελπίδα να ονειρευτούν τους μελλοντικούς τους συζύγους. 

«Η παραμονή της Αγίας Αγνής» του Τζoν Κητς 

Της είπαν πώς, κατά την παραμονή της Αγίας Αγνής 
Οι νεαρές παρθένες μπορεί να έχουν οράματα ηδονής, 
Και απαλά μηνύματα από τις αγάπες τους να λάβουν 
Όπως το βράδυ της πρώτης νύχτας του γάμου 
Αρκεί οι τελετές να γίνουν σωστά 
Δεδομένου ότι, χωρίς δείπνο στο κρεβάτι, πρέπει να αποσυρθούν
Και η κλίνη να δεχθεί νωχελικά τις άσπιλες και όμορφες (κοπέλες) 
Χωρίς να κοιτάξουν πίσω ή πλάγια
Και από τον Ουρανό θα δουν όλα αυτά που επιθυμούν.

Να υπενθυμίσουμε εδώ πως ανάλογο έθιμο υπάρχει και σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας, όπου τα νεαρά κορίτσια ξαπλώνουν την παραμονή των Αγίων Θεοδώρων (κινητή εορτή) στη παρθενική κάμαρα τους φορώντας μια ζώνη (παραπέμπει στο έθιμο της ζώνης αγνότητας του Μεσαίωνα), την οποία δεν έχουν βγάλει από πάνω τους όλη την ημέρα. Η παράδοση λέει πως το βράδυ θα ονειρευτούν τον μέλλοντα σύζυγό τους. 

Μέσα στο σκοτάδι του χειμώνα που τελειώνει, η Αρχαία Θεά, η Μητέρα των Πάντων, με όποια μορφή κι αν την λατρεύουμε, μας προετοιμάζει για τον οργασμό της άνοιξης, αλλά πριν τη γέννα ζητάει τον εξαγνισμό μας απ΄ ό,τι μιαρό και σκοτεινό. Ας τον πραγματοποιήσουμε λοιπόν.

 *Απόσπασμα από αδημοσίευτη ιστορία μου σχετικά με την αρχαία γιορτή του Imbolc.