Ιωάννης: Η σημασία του ονόματος στη λαογραφία, τους μύθους και τα παραμύθια

Γράφει η Γιώτα Χουλιάρα 

Στο κλασσικό παραμύθι Ρουμπελστίλτσκιν των αδερφών Γκριμ βλέπουμε μέσα από την εξέλιξη της ιστορίας πόσο σημαντικό είναι το όνομα και ποια η ιδιαιτερότητα του για τα παραμύθια, τις μαγικές αυτές ιστορίες των πρώτων κοινωνιών. Στην Ελλάδα, η συγκεκριμένη ιστορία είναι γνωστή με τον τίτλο: «Η κόρη του Μυλωνά» και η κοπέλα αποκτά τη δύναμη να διώξει το μικρό ανθρωπάκι ή ξωτικό ή νάνο, ανάλογα με την παραλλαγή του παραμυθιού, μόνο όταν μαθαίνει το πραγματικό του όνομα.


Σύμφωνα με την λαογραφία και τις δοξασίες λαών και πολιτισμών, κάθε όνομα φέρει ένα ιδιαίτερο σημάδι που χαρακτηρίζει όποιον το κατέχει. Όταν ξέρουμε το όνομα του ατόμου μπορούμε να κατανοήσουμε τη σημασία του και με τον τρόπο αυτό να αποκτήσουμε δύναμη επάνω στο πρόσωπο που το φέρει. Ίσως γι΄αυτό ο πολυμήχανος Οδυσσέας, όταν ο Κύκλωπας Πολύφημος τον ρώτησε ποιο ήταν το όνομά του, εκείνος απάντησε Κανένας. Για την ιστορία και μόνο να αναφέρουμε πως σύμφωνα με την Οδύσσεια (19:405) το όνομα «Οδυσσεύς» προέρχεται από το ρήμα «ὀδύσσομαι» (οργίζομαι, μισώ κάποιον) και σημαίνει εξοργισμένος, αλλά και ο μισούμενος από τους θεούς, αυτός που έδωσε αφορμές δυσαρέσκειας. Το όνομα «Οδυσσεύς» του το έδωσε ο Αυτόλυκος, παππούς του (από την πλευρά της μητέρας του). Σύμφωνα με άλλους συγγενεύει ετυμολογικά με την λέξη «οδηγός». Μπορεί επίσης να προέρχεται από το ρήμα «ὀδυνάω» που σημαίνει «προκαλώ πόνο» με την έννοια «αυτός που προκαλεί και αισθάνεται πόνο».


Όμως στο σημερινό μας άρθρο δε θα ασχοληθούμε με τον Οδυσσέα, αλλά θα αναλύσουμε το όνομα Ιωάννης. Πρόκειται για ένα από τα πιο συνηθισμένα ανδρικά ονόματα της Ελληνικής γλώσσας, αλλά και πολλών άλλων γλωσσών. Το πιο διαδεδομένο υποκοριστικό του είναι το Γιάννης. Στην Πελοπόννησο, την Κύπρο και ορισμένες άλλες περιοχές χρησιμοποιείται και το πιο σπάνιο Γιάννος. Άλλες, ακόμη πιο σπάνιες μορφές του ονόματος είναι Νάκος, Γιάγκος, Γιαννούσης (Νούσης), Γιάννακας, Γιαννιός κτλ.


Το όνομα Ιωάννης προέρχεται από το εβραϊκό όνομα Γιοάναν, που αποτελεί συντομευμένη μορφή του ονόματος Γιεχόαναν. Παραδοσιακά μεταφράζεται ως «Δώρο Θεού», γι’ αυτό και συνήθως θεωρείται αντίστοιχο του Θεόδωρου και Θεοδώρητου. Όμως, μία πιο περιφραστική και ακριβής μετάφραση είναι «ο Γιαχβέ (δηλαδή ο Θεός) υπήρξε γενναιόδωρος» ή αλλιώς «ο Ιεχωβά είναι γενναιόδωρος».


Με την εξάπλωση του Χριστιανισμού, το όνομα πέρασε σε πολλές άλλες γλώσσες και πήρε διάφορες μορφές. Οφείλει όμως τη σημερινή δημοτικότητά του σε δύο χαρακτήρες της Καινής Διαθήκης και οι δύο άγιοι.

Ο πρώτος είναι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής που θεωρείται ο πρόδρομος του Ιησού. Ο Ιωάννης βαφτίζει τον Ιησού στον Ιορδάνη ποταμό και στη συνέχεια εκτελείται από τον Ηρώδη Αντίπα.

Ο δεύτερος είναι ο Απόστολος Ιωάννης, ο οποίος παραδοσιακά θεωρείται ως ο συγγραφέας του τέταρτου ευαγγελίου και της Αποκάλυψης. Μαζί με τους Απόστολους Πέτρο και Ιάκωβο ήταν μέρος του εσωτερικού κύκλου του Ιησού.


To όνομα Ιωάννης ήταν αρχικά κοινό μεταξύ των Ανατολικών Χριστιανών στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, αλλά άνθισε στη Δυτική Ευρώπη μετά την Πρώτη Σταυροφορία. Στην Αγγλία έγινε ένα από το πιο διαδεδομένα ονόματα κατά τον μεταγενέστερο Μεσαίωνα, όπου δόθηκε περίπου στο ένα πέμπτο των αγοριών. Το όνομα (με διάφορες ορθογραφίες) βαρύνει 21 Πάπες και 8 βυζαντινούς Αυτοκράτορες, καθώς και κυβερνήτες της Αγγλίας, της Γαλλίας, της Σουηδίας, της Δανίας, της Πολωνίας, της Πορτογαλίας, της Βουλγαρίας, της Ρωσίας και της Ουγγαρίας. Το έφερε επίσης ο ποιητής John Milton (1608-1674), ο φιλόσοφος John Locke (1632-1704), ο Αμερικανός Ιδρυτής των ΗΠΑ και πρόεδρος John Adams (1735-1826) και ο ποιητής John Keats (1795-1821). Στους διάσημοι κομιστές του 20ού αιώνα περιλαμβάνονται ο συγγραφέας John Steinbeck (1902-1968), ο Αμερικανός πρόεδρος John F. Kennedy (1917-1963) και ο μουσικός John Lennon (1940-1980).


Στην Ελλάδα ο Ιωάννης γιορτάζει στις 7 Ιανουαρίου (γιορτή του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή ή αλλιώς Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου). Στον Ρωμαιοκαθολικό κόσμο, η αντίστοιχη εορτή είναι στις 24 Ιουνίου. (Με τη συγκεκριμένη ημερομηνία συνδέεται σε κάποιες ευρωπαϊκές περιοχές το γνωστό παραμύθι του Μαγικού Αυλού).

To όνομα John στα παραμύθια


Γιατί όμως είναι το όνομα John ή κάποια από τις πολλές παραλλαγές του, όπως Johannes, Hans, Hansel, Evan, Ivan, Vanya, Ian, Giovanni, Jean, Juan, Sean ή Jack τόσο κοινό στα παραμύθια;


Στις ιστορίες των αδερφών Γκριμ συναντάμε συχνά το όνομα Hans. Στις ρωσικές ιστορίες, από την άλλη, το όνομα Іван (Ivan-Iβάν) και στις αγγλικές και αμερικάνικες ιστορίες το όνομα Jack. Βέβαια εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε πως αν και το όνομα Jack υπήρξε για πολλά χρόνια υποκοριστικό του ονόματος John, στην Αγγλία, σταδιακά καθιερώθηκε ως όνομα από μόνο του και η δημοτικότητα του John, ειδικά σε μέλη της βασιλικής οικογένειας, ξέφτισε. Ενδεχομένως γι΄αυτή τη κατάληξη το δικό του ρόλο να έχει παίξει ο Ιωάννης της Αγγλίας, βασιλιάς της χώρας και δούκας της Ακουιτανίας, από τον οίκο των Ανζού, σφετεριστής του θρόνου που δικαιωματικά κατείχε ο αδερφός του, Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος, γνωστός από τη συμμετοχή του στις Σταυροφορίες. Η μορφή του Ιωάννη (Κing John) και ο ρόλος του ως κακού στις ιστορίες του Ρομπέν των Δασών, ο οποίος αποτελεί αρχετυπικό λαϊκό ήρωα για τους Άγγλους, σε συνδυασμό με τις αρνητικές απεικονίσεις της ταραχώδους βασιλείας του είχαν ως αποτέλεσμα το όνομα να πέσει σε δυσμένεια για τους βασιλικούς διαδόχους.Σε αντίθεση με τον King John, ως μια προσπάθεια εξιλέωσης της δυναμικής του ονόματος, έρχεται η φιγούρα του Little John, του αγαθού γίγαντα και συντρόφου του Ρομπέν των Δασών. Ο Little John έχει όλα εκείνα τα στοιχεία του λαϊκού έντιμου ανθρώπου, τα οποία φρόντισε να δανείσει και στο όνομά του.

Γενικότερα, το όνομα John και οι πολλές παραλλαγές του είναι ευρέως διαδεδομένο και χρησιμοποιείται ιδιαίτερα στα παραμύθια σ΄όλο τον κόσμο. Ο χαρακτήρας του John στα παραμύθια είναι πιστός, δοτικός, ειλικρινής και υπομονετικός. Υπάρχουν βέβαια και κάποιες ιστορίες όπου περιγράφεται ως τεμπέλης και θεωρείται απίθανο να επιτύχει. Ωστόσο, είναι ο John, o οποίος με την καθαρότητα της ψυχής του και την ανιδιοτέλεια του συναντά την επιτυχία όταν δεν το κάνουν άλλοι, καθώς φέρει μια φυσική, αθώα σοφία που τον μεταφέρει εκεί όπου η παλιά σοφία δεν ισχύει πλέον.


Πολλές φορές John ονομάζεται ο τρίτος γιος της οικογένειας, ή γενικά ο μικρότερος γιος της οικογένειας. Ο μικρότερος γιος διαθέτει μια έμφυτη αθώα σοφία και καθαρή καρδιά, σε αντίθεση με τους έξυπνους μεγαλύτερους αδελφούς του. Με τη ζεστή του καρδιά, την οποία αντιλαμβανόμαστε καθόλη τη διήγηση του παραμυθιού, ο μικρός John διευκολύνει τη βαθιά μεταμόρφωση της ανθρώπινης ψυχής και φέρνει τελικά την κάθαρση στο παραμύθι.

Η βαθιά γνώση και η χρυσή σοφία αποτελεί το υλικό από το οποίο δημιουργήθηκαν τα παραμύθια. Αυτή λοιπόν η πληροφορία από τα αρχαία μυστήρια, μεταμορφωμένη σε ιστορίες και ενσωματωμένη στις αφηγήσεις των βάρδων και των παραμυθάδων, μεταφέρθηκε σταδιακά από γενιά σε γενιά. Τα παραμύθια ήταν αυτά που έδιναν τις πληροφορίες προκειμένου ο άνθρωπος να επιτύχει τη γνώση αλλά και μια ισορροπημένη ζωή. Γι΄αυτόν ακριβώς το λόγο πίσω από κάθε ιστορία ή παραμύθι κρύβεται κι ένα αρχέτυπο. Ο πρωταγωνιστής του παραμυθιού ήταν εκείνος που μπορούσε να δει αυτό το αρχέτυπο (ή στις περισσότερες περιπτώσεις να μετουσιωθεί ο ίδιος στον αρχετυπικό χαρακτήρα) και να μεταδώσει τη γνώση αλληγορικά στον απλό άνθρωπο/ ακροατή.


Στα παραμύθια ουσιαστικά το όνομα John και τα παράγωγα του συνδέονται με τις βιβλικές μορφές, του Ιωάννη του Βαπτιστή και του Απόστολου Ιωάννη. Ο John ως πρωταγωνιστής και χαρακτήρας είναι αυτός που θα διασχίσει το κατώφλι του πνευματικού κόσμου συνειδητά, θα αφυπνιστεί αληθινά και θα μπορέσει να δει και να αναγνωρίσει το πνευματικό κομμάτι μέσα στον υλικό κόσμο. Έχει αναπτύξει ένα πνευματικό όργανο και το όνομά του είναι συνώνυμο της συνείδησης.

Η σημασία του ονόματος Γιάννης στην ελληνική λαογραφία


Το όνομα Γιάννης είναι δημοφιλές στη χώρα μας και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της Ελληνικής λαογραφίας και παράδοσης. Αν και δεν αποτελεί το πιο κοινό ελληνικό όνομα, καθώς ο Γιώργος κατέχει αυτή τη θέση, διαθέτει πάρα πολλές λαϊκές παροιμίες. Ο λόγος που το όνομα Γιάννης πρωταγωνιστεί σε τόσες πολλές παροιμίες δεν έχει εξακριβωθεί παρά το γεγονός ότι ο πατέρας της λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης προσπάθησε να εξηγήσει αρκετές από αυτές στη συλλογή του «ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΑΡΟΙΜΙΑΙ»


Από τις πιο συνηθισμένες και συχνά διατυπωμένες παροιμίες είναι: «Σαρανταπέντε Γιάννηδες ενός κοκόρου γνώση» η οποία εκτιμάται από προέρχεται από έναν κεφαλονίτικο μύθο για 45 Γιάννηδες που πνίγηκαν προσπαθώντας να ξεριζώσουν ένα δέντρο. Στο έργο του ο Νικόλαος Πολίτης αναφέρει και την αντίστοιχη γαλλική παροιμία Deux Jean et un Pierre font un âne entier (Δυο Γιάννηδες κι ένας Πέτρος κάνουν ολάκερο γάιδαρο).


Παροιμία για τον Γιάννη λέγεται ότι χρησιμοποίησε και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης όταν τον κάλεσαν να βαφτίσει παιδί πριν ακόμα γεννηθεί. «Ακόμα δεν τον είδαμε, Γιάννη τονε βγάλαμε». Όπως αναφέρει ο Νικόλαος Πολίτης η συγκεκριμένη παροιμία προέρχεται από μια παλιά ιστορία για μια αφελή κοπέλα που της έφεραν προξενητή και άρχισε να συλλογιέται πως θα παντρευτεί, θα κάνει γιο, θα τον βγάλει Γιάννη, θα της αρρωστήσει και θα της πεθάνει, οπότε έβαλε τα κλάματα.


Όμως η δυναμική του ονόματος, όπως την αναλύσαμε παραπάνω φαίνεται στη λαϊκή ρήση «Βγάλε το παιδί σου Γιάννη, και απόλα το στον λόγγο» η οποία ουσιαστικά προτρέπει τον γονιό να βαφτίσει το παιδί του Γιάννη καθώς υπονοεί ότι δεν έχει καμιάν άλλη ανάγκη βοήθειας, διότι αρκεί η μαγική δύναμη του ονόματός του.