Πρωτομαγιά, μια γαελική γιορτή της προ-χριστιανικής Ευρώπης

Γράφει η Γιώτα Χουλιάρα



Πρωτομαγιά ονομάζεται η πρώτη μέρα του Μαΐου, η οποία είναι μέρα αργίας (η Πρωτομαγιά για το εργατικό κίνημα είναι απεργία) για πολλές χώρες του κόσμου.


Ο Μάιος ή Μάης (Καλομηνάς στα ποντιακά), είναι ο πέμπτος μήνας του έτους κατά το Ιουλιανό και Γρηγοριανό Hμερολόγιο και έχει 31 ημέρες. Στο αττικό ημερολόγιο ήταν ο ενδέκατος μήνας Θαργηλιών που αντιστοιχεί με το χρονικό διάστημα 23 Απριλίου-23 Μαΐου. Οι Λατίνοι συγγραφείς τον εκφέρουν πάντα με τη λέξη «mensis» (μήνας) ή Kalendae (καλένδες).


Ο μήνας Μάιος πήρε το όνομά του, κατά την επικρατέστερη εκδοχή, από τη θεότητα Μάγια ή Μαία, μητέρα του θεού Ερμή, που ήταν η θεά της γονιμότητας. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η ονομασία Μάιος προέρχεται από τη λατινική λέξη μάγιορ, που είναι ο συγκριτικός βαθμός του επιθέτου μάγκνους-μεγάλος. (Πλούταρχος).

Από άλλους υποστηρίζεται ότι αυτό το όνομα είναι προσδιοριστικό πρεσβύτερης ηλικίας εκ του major (μεγαλύτερος): «Μαϊώρεις γαρ οι πρεσβύτεροι» (Πλούταρχος), ο δε Οβίδιος παράγει το όνομα του μήνα από το Majestas (Μεγαλειότης) που έχει αποδεχθεί και ο τεκτονισμός.

Στη λαϊκή συνείδηση συσχετίζεται με τα μάγια και τη μαγεία. Γι’ αυτό, υπάρχουν και οι προλήψεις ότι δεν πρέπει να γίνονται γάμοι τον Μάιο, ούτε κάποια σοβαρή εργασία.

«Το Μάη μήτε δέντρο να φυτέψεις, μήτε παιδί να παντρέψεις» λέει η παροιμία.

Γενικότερα, ο εορτασμός της Πρωτομαγιάς σηματοδοτεί την τελική νίκη του καλοκαιριού απέναντι στον χειμώνα, την επικράτηση της ζωής επί του θανάτου και έχει ρίζες που ανάγονται σε προχριστιανικές αγροτικές λατρευτικές τελετές για τη γονιμότητα των αγρών και, κατ’ επέκταση, των ζώων και των ανθρώπων.

Μία από τις παλαιότερες γιορτές ήταν τα Ανθεστήρια, η γιορτή των λουλουδιών, η πρώτη επίσημη γιορτή ανθέων των Ελλήνων.Τα Ανθεστήρια, κατά τη διάρκεια των οποίων πομπές με κανηφόρες που έφερναν άνθη βάδιζαν με μεγαλοπρέπεια προς τα ιερά, ιδρύθηκαν πρώτα στην Αθήνα και έπειτα πήραν πανελλήνια μορφή, αφού διαδόθηκαν και σ άλλες πόλεις της Ελλάδος. Σύμφωνα με το μύθο, στα Ανθεστήρια «ανασταινόταν» ο σκοτωμένος θεός Ευάνθης, επίθετο του Διόνυσου, από το χυμένο αίμα του οποίου φύτρωσε η άμπελος (σύνδεση με το Πάσχα και την Ανάσταση του Ιησού Χριστού)

Ο θρίαμβος της Θεάς Flora του Giovanni Battista Tiepolo

Κατά την Ρωμαϊκή περίοδο υπήρχαν τα Floralia, μια γιορτή προς τιμήν της θεάς Flora (Χλωρίς). H Flora ήταν θεά των λουλουδιών και της άνοιξης και συγχέεται με την Χλωρίδα της ελληνικής μυθολογίας, θυγατέρα του Πιέρου και της Ευίππης, μια εκ των Πιεριδών Νυμφών. Τα Floraria εορταζόταν στις 27 ή 28 Απριλίου και διαρκούσαν έξι μέρες.


Στα λατινικά, το φεστιβάλ ήταν γνωστό ως το Ludi Florae, δηλαδή οι Αγώνες της Θεάς Flora. Ανάλογη τελετή που προφανώς έχεις τις ρίζες της στο Ludi Florae πραγματοποιούνταν τα βυζαντινά χρόνια στην Κωνσταντινούπολη, στο Στάδιο της πόλης, με την παρουσία του αυτοκράτορα, στη διάρκεια της οποίας ο λαός υποδεχόταν με ύμνους τον ερχομό της άνοιξης.

Επίσης, κατά τον ίδιο μήνα οι Ρωμαίοι τελούσαν τα "Lemuria" ή Μειλίχια που ήταν εορτές προς ιλασμό των ψυχών των νεκρών. Στη τέχνη τον μήνα Μάιο οι Ρωμαίοι τον παρίσταναν με μορφή μεσήλικου άνδρα που έφερε πλατύ χιτώνα με μεγάλες περιχειρίδες (σαν το σημερινό ράσο) και έχοντας στη κεφαλή το κάνιστρο γεμάτο άνθη ενώ στα πόδια του υπήρχε ένα παγόνι (ταώς) με ανοιγμένα τα φτερά.


Ο Μάιος συνδέεται και με την όλη πορεία της Βασιλεύουσας πόλης του Μεγάλου Κωνσταντίνου του οποίου τη μνήμη γιορτάζουμε στις 21 του μήνα. Δέκα ημέρες νωρίτερα γιορτάζονται τα γενέθλια ή εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης κατά το έτος 330 μ.Χ., ενώ στις 29 η μνήμη μας γυρνάει πίσω στην Άλωσή της (1453). Η απόφαση του Κωνσταντίνου να μεταφέρει την πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στη θέση του αρχαίου Βυζαντίου πάρθηκε το έτος 324. Σύμφωνα με την παράδοση ο ίδιος ο Κωνσταντίνος , κρατώντας ένα ακόντιο, χάραξε τα σύνορα της πόλης που φάνηκαν πολύ μεγάλα στους συμβούλους του. Έτσι τον ρώτησαν πόσο θα προχωρήσει ακόμη, κι εκείνος τους απάντησε: «Θα προχωρήσω μέχρις ότου σταματήσει αυτός που προχωρεί εμπρός μου».





Το Καλαντάρι του Μαΐου από το Très Riches Heures du Duc de Berry




Πρωτομαγιά

Ο εορτασμός της Πρωτομαγιάς έχει τις ρίζες του και σε άλλες παγανιστικές εορτές του παρελθόντος, πολλές από τις οποίες έχουν επιβιώσει μέχρι και σήμερα.

Η σημασία της ημέρας της Πρωτομαγιάς για τους αρχαίους λαούς οφείλεται στο γεγονός πως ημερολογιακά (για το βόρειο ημισφαίριο) η πρώτη ημέρα του Μαΐου βρίσκεται ανάμεσα στην Εαρινή Ισημερία (21 Μαρτίου) και το Θερινό Ηλιοστάσιο (21 Ιουνίου), τοποθετείται δηλαδή στην αρχή της άνοιξης.

Οι πρώτοι εορτασμοί της Πρωτομαγιάς ξεκίνησαν στην προ-χριστιανική Ευρώπη με γιορτές όπως το κέλτικο Μπελτέιν και την εωσφορική γιορτή της Νύχτας του Walpurgis στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη, γιορτές που γίνονται μέχρι σήμερα. Με τον εκχριστιανισμό όμως της Ευρώπης, πολλές από αυτές τις γιορτές είτε απαγορεύτηκαν, είτε έλαβαν χριστιανικό χαρακτήρα και μεταλλάχθηκαν. Έτσι, ο εορτασμός της Πρωτομαγιάς έχασε τον θρησκευτικό του νόημα. Σήμερα, σε πολλές περιοχές της Ευρώπης επιβιώνουν έθιμα αυτής της εποχής όπως ο χορός γύρω από το Γαϊτανάκι, ενώ πολλές νεο-παγανιστικές ομάδες προσπαθούν να αναβιώσουν ανάλογα αρχαία έθιμα της Πρωτομαγιάς.

Σημείωση: Παγανισμός (από το λατινικό paganus που σημαίνει άνθρωπος της υπαίθρου, αγρότης) είναι ο όρος που προσδιορίζει τις εθνικές θρησκείες. Πρόκειται για έναν όρο που αναπτύχθηκε στην χριστιανική κοινωνία της νότιας Ευρώπης στα τέλη της αρχαιότητας και εκφράζει θρησκείες πέρα από τη χριστιανική, όπως τον Ιουδαϊσμό, το Ισλάμ κλπ. Κατά τη διάρκεια του Χριστιανισμού ο όρος συνέχισε να χρησιμοποιείται με μία υποτιμητική έννοια. Τον 19ο αιώνα, ο όρος υιοθετήθηκε ξανά από μέλη διαφόρων καλλιτεχνικών ομάδων εμπνευσμένων από τον αρχαίο κόσμο, ως περιγραφή των εαυτών τους. Τον 20ο αιώνα, χρησιμοποιήθηκε ως αυτο-περιγραφή ατόμων που ασπάστηκαν τα θρησκευτικά κινήματα του σύγχρονου παγανισμού ή του νεοπαγανισμού.


Για πολλές προ-χριστιανικές παγανιστικές κοινωνίες της Ευρώπης, η Πρωτομαγιά εορτάζονταν ως η πρώτη ημέρα του καλοκαιριού. Έτσι, το Θερινό Ηλιοστάσιο στις 21 Ιουνίου συνέπιπτε ουσιαστικά με τη μέση του καλοκαιριού.

Στις παγανιστικές εορτές της Πρωτομαγιάς, ως ένδειξη τιμής προς την μητέρα φύση, η οποία λατρευόταν, οι γυναίκες έπρεπε να βρεθούν ερωτικά με τους άντρες. Συνήθως, σε αυτές τις τελετές ο αρχιερέας ή δρυϊδης κρατούσε ένα κλαδί δέντρου στολισμένο με λουλούδια.






Το κέλτικο Μπελτέιν


Το Μπελτέιν (ιρλ. Bealtaine ή Beltene) είναι μια αρχαία κελτική γιορτή κατά την ημέρα της Πρωτομαγιάς, η οποία εορταζόταν στην Ιρλανδία, τη Σκωτία και τη Νήσο Μαν, ενώ παρόμοιες γιορτές λάμβαναν χώρα στην Ουαλία, τη Βρετάνη και την Κορνουάλη. Η λέξη «Μπελτέιν» προέρχεται από την ιρλανδική λέξη «Bealtaine» (ιρλ. Beltene που σημαίνει «ζωηρή φωτιά»), ενώ πιθανότατα έχει σχέση με τον γαλατικό θεό Belenos που σημαίνει «λαμπερός».







Το Μπελτέιν βρίσκεται στο μέσον μεταξύ εαρινής ισημερίας και θερινού ηλιοστασίου. Από τη στιγμή που το κελτικό ημερολόγιο βασίζεται και στoν ηλιακό και στο σεληνιακό κύκλο, ίσως τοποθετείται στην πανσέληνο που είναι ανάμεσα στην εαρινή ισημερία και το θερινό ηλιοστάσιο. Συνήθως, λοιπόν, εορτάζεται την 1η Μαΐου.

Η γιορτή σηματοδοτούσε το ξεκίνημα του καλοκαιριού για τους ποιμένες, που έβγαζαν τα κοπάδια τους στην ύπαιθρο για βοσκή. Κεντρική δραστηριότητα της γιορτής ήταν το άναμμα υπαίθριων φωτιών στις κορυφές των βουνών και των λόφων με τελετουργική ή πολιτική σημασία.








Στην Ιρλανδία, το έθιμο αυτό επιζεί μόνο στην επαρχία του Λίμερικ. Ένα άλλο έθιμο που επέζησε μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα στην Ιρλανδία ήταν το κρέμασμα ενός κλαδιού στις πόρτες και τα παράθυρα των σπιτιών, το οποίο συνήθως ήταν κλαδί από φλαμουριά ή κράταιγο. Από εδώ έχει προέλθει και το έθιμο του πρωτομαγιάτικου στεφανιού.Στην ιρλανδική μυθολογία για τους Τουάθα ντε Ντανάν { Tuatha Dé Danann, "τα παιδιά της θεάς Ντάνου" δηλαδή της Μητέρας-θεάς, ήταν οι πέμπτοι σε σειρά κάτοικοι της Ιρλανδίας, σύμφωνα με το Βιβλίο των Εισβολών (Lebor Gabála Érenn). Οι θεότητες αυτές είχαν τελειοποιήσει τη χρήση της μαγείας και αρχικά ζούσαν στα "νησιά της Δύσης". Ταξίδεψαν όμως μέσα σε ένα μεγάλο σύννεφο και έφτασαν στην Ιρλανδία, όπου και εγκαταστάθηκαν} και τους Μιλέσιους η αρχή του χρόνου ήταν η γιορτή του Bealtaine.

{Σύμφωνα με το Βιβλίο των Εισβολών Lebor Gabála Érenn οι Milesians/Μιλέσιοι (ιρλανδικά: gairthear Mílidh Easpáinne) αντιπροσωπεύουν τον ιρλανδικό λαό }


Κατά τον εορτασμό του Μπελτέιν, μεγάλες υπαίθριες φωτιές ανήγγειλαν τον ερχομό του καλοκαιριού και την ελπίδα για καλές σοδειές, ευημερία και ευτυχία. Πηγές του 10ου αιώνα αναφέρουν ότι οι δρυΐδες άναβαν μικρές φωτιές στις κορυφές των λόφων και οδηγούσαν τα κοπάδια των ζώων του χωριού προς τα εκεί, προκειμένου να εξαγνιστούν από τη φωτιά, ενώ και άνθρωποι πηδούσαν πάνω από τις φωτιές









Το έθιμο αυτό υπάρχει σε πολλές περιοχές του κόσμου ακόμα και μετά την έλευση του Χριστιανισμού. Η μέρα γιορτάζεται ακόμα σε μερικές περιοχές, όπως στο Εδιμβούργο της Σκωτίας, για παράδειγμα. Το Μπελτέιν είναι κυρίως Γαελική γιορτή, καθώς άλλοι κελτικοί λαοί, όπως οι Ουαλοί, οι κάτοικοι της Βρετάνης και της Κορνουάλης, δεν τη γιορτάζουν, αν κι έχουν παρόμοιες γιορτές.

Σύμφωνα με την ταινία Τhe Mists of Avalon, η οποία βασίζεται στο ομώνυμο βιβλίο της Μάριον Ζίμερ Μπράντλεϊ, η Μοργκέιν, ετεροθαλής αδερφή του βασιλιά Αρθούρου, συναντά τον αδερφό της μετά από πολλά χρόνια στη γιορτή του Μπελτέιν









Η Νύχτα του Walpurgis

Η Νύχτα του Walpurgis, στα αγγλικά Walpurgis Night είναι η μετάφραση της γερμανικής λέξης Walpurgisnacht, όπως ονομάζεται η νύχτα της 30ης Απριλίου, παραμονή της εορτής της Αγίας Walpurga, μιας μοναχής του 8ου αιώνα.






Mariano Barbasán Lagueruela Walpurgis Night, 1887




Στη γερμανική λαϊκή παράδοση, η Walpurgisnacht, που ονομάζεται επίσης Hexennacht (ολλανδική: heksennacht), κυριολεκτικά σημαίνει «νύχτα μάγισσας» και πιστεύεται ότι είναι η νύχτα συνάντησης των μαγισσών με τον Διάβολο στο Brocken, τη υψηλότερη κορυφή στα βουνά Harz, μια σειρά δασωμένων λόφων στην κεντρική Γερμανία μεταξύ των ποταμών Weser και Elbe. Οι άνθρωποι για να εμποδίσουν την συνάντηση των μαγισσών ή για εξαγνισμό (καθώς η φωτιά εξαγνίζει) άναβαν φωτιές.

Η λαϊκή αυτή παράδοση με παραλλαγές παρατηρείται και στην υπόλοιπη Ευρώπη, ενώ στην Δανία, συνήθως, ανάβουν φωτιές για να εμποδίσουν τις μάγισσες να μεταβούν στο Brocken την παραμονή της γιορτής του Αγίου Ιωάννη στις 23 Ιουνίου.

Η λαϊκή αυτή παράδοση έχει τις ρίζες της στο Μεσαίωνα και στο κυνήγι των μαγισσών.








Το μαγιόξυλο


Πρόκειται για ένα πράσινο κλαδί, που μόλις έχει πετάξει φύλλα. Αυτό το τυλίγουμε με χρωματιστές κορδέλες και πάνω του κρεμάμε λουλούδια, καρπούς και μικρά φλασκιά με γλυκό κρασί, λάδι και μέλι. Το μαγιόξυλο είναι ο προπομπός του πρωτομαγιάτικου στεφανιού, που στα παλιά τα χρόνια φτιάχνονταν και αυτό από κλαδιά και όχι από λουλούδια.Το μαγιόξυλο, όπως και το στεφάνι της Πρωτομαγιάς συμβολίζει τη γονιμότητα και την καρποφορία, την ευημερία και την ευτυχία.Όποιος φτιάξει ένα τέτοιο κλαδί θα έχει υγεία, ευτυχία, καλή τύχη και ευφορία.Η φράση έπιασε το μαγιόξυλο που συνηθίζεται να λέγεται σήμερα σκωπτικά, προήλθε από τη μεσαιωνική συνήθεια , να στολίζουν οι νέοι την πρωτομαγιά ένα κλαρί κερασιάς και να το προσφέρουν στην αγαπημένη τους ή την αρραβωνιαστικιά τους.

Σύμφωνα με άλλη μεσαιωνική εκδοχή κατά τη διάρκεια της γιορτής της Πρωτομαγιάς ένας νέος θαυμάζει την ομορφιά μιας νεαρής αλλά παντρεμένης γυναίκας (προφανώς επηρεασμένος από τις παγανιστικές λατρείες του παρελθόντος όπου οι γυναίκες έσμιγαν ερωτικά με τους άνδρες της ημέρα της Πρωτομαγιάς) και πέφτει νεκρός από το χέρι του συζύγου της.

Τότε, ο Μάης με το θαυματουργό «μαγιόξυλο» του ακουμπά τον νέο και τον ανασταίνει. Η ανάσταση αυτή συμβολίζει την ανανέωση που είναι φανερή αυτή την εποχή.


Το αμίλητο νερό: Σε νησιά του Αιγαίου, την Πρωτομαγιά, τα κορίτσια σηκώνονταν την αυγή και έπαιρναν μαζί τους τα λουλούδια, που είχαν μαζέψει από την παραμονή και πήγαιναν στα πηγάδια να φέρουν το «αμίλητο νερό» (αμίλητο γιατί το κουβαλούσαν χωρίς να μιλούν). Όταν το έφερναν στο σπίτι, πλένονταν όλοι με αυτό.

Η πρωτομαγιά των αγροτών: Οι αγρότες φτιάχνουν το Μάη τους με πρασινάδες, καρπούς, σκόρδο για τη βασκανία και αγκάθι για τον εχθρό. Στις περιοχές της Σμύρνης, την παραμονή της Πρωτομαγιάς, οι αγρότες πήγαιναν στην εξοχή, για να κόψουν οτιδήποτε είχε καρπό: σιτάρι, κριθάρι, σκόρδα, κρεμμύδια, κλαδιά συκιάς με τα σύκα, κλαδιά αμυγδαλιάς με τα αμύγδαλα, κλαδιά ροδιάς με τα ρόδια. Στην Αγιάσο της Λέσβου, φτιάχνουν στεφάνια από όλα τα λουλούδια και βάζουν μέσα “δαιμοναριά”, άγριο χόρτο με πλατιά φύλλα και κίτρινα λουλούδια για να δαιμονίζονται οι γαμπροί. Στη Σέριφο, από το βράδυ της παραμονής, κρεμούν στην πόρτα ένα στεφάνι από λουλούδια τσουκνίδες, κριθάρι και σκόρδο.

Στην Ήπειρο, την παραμονή της Πρωτομαγιάς, τα παιδιά πηγαίνουν στους κήπους, χτυπώντας μαγειρικά σκεύη και λέγοντας μαγικά ξόρκια για να διώξουν μακριά τα φίδια. Τα ξόρκια και τα μάγια είναι συνδεδεμένα με τον μήνα Μάιο, γιατί κατά τα ρωμαϊκά χρόνια ο Μάιος ήταν ο μήνας αφιερωμένος στους νεκρούς. Κρατώντας κάποια στοιχεία δεισιδαιμονίας ακόμα και σήμερα, τον μήνα αυτό σε πολλά μέρη δεν γίνονται γάμοι, ενώ πολλές νοικοκυρές έχουν φυλαγμένη μία από τις κουλούρες της Μ. Πέμπτης στο εικονοστάσι, με σκοπό να καταναλωθεί την Πρωτομαγιά για να προστατεύονται τα μέλη της οικογένειας από τα μάγια.Ένα πολύ θεατρικό έθιμο είναι η Ανάσταση του Μαγιόπουλου, που το συναντάμε σε περιοχές όπως ο Βόλος, το Ζαγόρι Ηπείρου, ο Καστανιάς Στυμφαλίας κ.α. Ανά περιοχές μπορεί να το ακούσετε ως Φουσκοδένδρι ή Ζαφείρη. Ένας έφηβος παριστάνει στους αγρούς τον πεθαμένο Διόνυσο. Οι κόρες του χωριού του τραγουδούν τον “Κορμό” ένα θρηνητικό τραγούδι με σκοπό να τον αναστήσουν και μαζί με αυτόν και ολόκληρη τη φύση.


Στην Κοζάνη κόβουν λυγαριά και την τυλίγουν στη μέση, για να γίνουν ευλύγιστοι, αγκαλιάζουν χονδρά δένδρα, για να παχύνουν και να ζήσουν, σαν κι εκείνα, πολλά χρόνια. Αλλού, τα παιδιά ή και άνδρες γυρνούν την Πρωτομαγιά από σπίτι σε σπίτι κρατώντας το «μαγιόξυλο», κλαδί από κυπαρίσσι ή άλλο δένδρο, ή περιφέρουν το «Mαγιόπουλο», άνδρα ή παιδί στολισμένο με άνθη.

Στην Πάργα γύριζαν τα σπίτια και τραγουδούσαν το τραγούδι του Μαΐου, στεφανωμένα με λουλούδια και κρατώντας στα χέρια τους μεγάλους κλώνους πορτοκαλιάς ή νεραντζιάς, γεμάτους άνθη.


Σημείωση: Το άρθρο δημοσιεύτηκε στη στήλη της συγγραφέως στη Huffpost Greece