Ο Θαυμαστός κόσμος των παραμυθιών και η σημασία του

Επιμέλεια : Γιώτα Χουλιάρα
Δημοσιογράφος
Συγγραφέας του βιβλίου Ο βιασμός της Κοκκινοσκουφίτσας

«Ο κάθε άνθρωπος θέλει να βρεθεί σε κάποιες επικίνδυνες καταστάσεις, να αντιμετωπίσει κάποιες δοκιμασίες, για να χαράξει το δρόμο του μέσα στον άλλο κόσμο. Όλα αυτά τα ζει στη φαντασία του, ακούγοντας ή διαβάζοντας παραμύθια»
Mircea Eliade




Ο Μίρτσεα Ελιάντε ήταν Ρουμάνος ιστορικός της θρησκείας, λογοτέχνης, συγγραφέας και καθηγητής του πανεπιστημίου του Σικάγο.Υπήρξε συγγραφέας φανταστικών διηγημάτων και ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τα παραμύθια και τους μύθους. Τι είναι όμως τα παραμύθια;

Tα παραμύθια εκπληρώνουν μερικές από τις βασικές ανάγκες του ανθρώπου, όπως οι μύθοι εκπληρώνουν παρόμοιες ανάγκες της φυλής.


Στις ιστορίες των παραμυθιών παρακολουθούμε τη συνεχή πάλη του ήρωα ή της ηρωίδας για να ανακαλύψει τη πραγματική του αξία, να γνωρίσει τον εσωτερικό κόσμο- με άλλα λόγια να ωριμάσει. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος που τα παιδιά δε χορταίνουν το παραμύθι: με την επανάληψη ενδυναμώνεται η πίστη τους για να τα «βγάλουν πέρα», να χτίσουν τη δική τους προσωπικότητα . Σ' αυτή την ηθική αξία οφείλεται και η γοητεία του παραμυθιού.










Οι πιο πολλές από τις ωραιότερες παραδόσεις της ανθρωπότητας έχουν περάσει από τα παραμύθια που έχουν μια εκπληκτική ομοιότητα από χώρα σε χώρα και από γενιά σε γενιά. Κάθε χώρα έχει τις δικές της υπερφυσικές ιστορίες, καλές και κακές νύμφες, χρήσιμα ή βλαβερά ξωτικά, τζίνι, τέρατα, κακές μάγισσες και μαγικές δυνάμεις,οι οποίες, αν χρησιμοποιηθούν σωστά, είναι θαυματουργές, ενώ σε λάθος χέρια μπορούν να είναι επικίνδυνες.

Η παλαιότερη πεζή συλλογή παραμυθιών στην Ευρώπη εμφανίστηκε μετά την Αναγέννηση όταν ο Στραπαρόλα δημοσίευσε τα Νότι Πιατσέβολι στη Βενετία το 1550. Έναν αιώνα αργότερα εμφανίζεται το Πενταήμερον - Ψυχαγωγία Πέντε Ημερών - από τον Τζιάν Μπαττίστα Μπαζίλ σε ναπολιτάνικη διάλεκτο και θεωρείται ως η καλύτερη συλλογή παραμυθιών που είχε ποτέ γραφτεί. Ο Μπαζίλ πέρασε χρόνια μαζεύοντας και αξιολογώντας κάθε διασκευή μιας ιστορίας.

Μερικές ιστορίες από αυτές τις συλλογές μεταφράστηκαν στα γαλλικά την περίοδο 1560 -76 και δημοσιεύτηκαν από τον Κάρολο Περρώ στο βιβλίο του με τον τίτλο «Ιστορίες των Ξωτικών»(ας μην λησμονούμε πως στην αγγλική γλώσσα τα παραμύθια λέγονται fairy tales). Αυτή η συλλογή, η πιο δημοφιλής απ΄όλες, εδραίωσε το παραμύθι στην Ευρώπη. Ακολούθησε η μνημειώδης δουλειά των αδερφών Γκρίμ στη Γερμανία. Οι ιστορίες του Περρώ, πρώτα γραμμένες σε μορφή ποιήματος και αργότερα πεζού λόγου , μείωναν τη σημασία των ιστοριών με το σατυρικό τρόπο που τις παρουσίαζε, καθώς και με το απλοϊκό ηθικό δίδαγμα. Βοήθησαν, όμως πολύ στη δημιουργία ενδιαφέροντος σ' αυτό το χώρο και ενέπνευσαν τη δουλειά άλλων.









Σήμερα, τα βιβλία παραμυθιών είναι δημοφιλή όχι μόνο σαν ιστορίες για παιδιά αλλά και σαν αντικείμενα μελέτης σοβαρών ανθρωπολογικών, ψυχολογικών και μεταφυσικών ερευνών. Το ότι τα παραμύθια είχαν από παλιά μεγάλη σημασία και δεν ήταν απλά ψυχαγωγικά φαίνεται και από τις κατά καιρούς απαγορεύσεις της διάδοσής τους.

Για παράδειγμα, στη Βόρειο Αφρική πιστεύεται ότι εκείνος που διηγείται παραμύθια ενώ ο ήλιος λάμπει κινδυνεύει να χάσει τα μαλλιά του. Σε πολλά άλλα μέρη πιστεύεται ότι πρέπει να λέγονται μόνο κατά τη διάρκεια του θερισμού.

Τις περισσότερες φορές, όμως ,ο παραδοσιακός και ο πιο ασφαλής χρόνος είναι το βράδυ, δίπλα στο τζάκι- ο χώρος της εστίας και της οικογενειακής θαλπωρής- με κλειστές πόρτες και παράθυρα ώστε κοινωνοί της βαθύτερης γνώσης του παραμυθιού να γίνουν μόνο οι παρόντες. Γι΄αυτόν ακριβώς το λόγο λέγεται ότι τα παραμύθια μετέφεραν την εποχή εκείνη κρυμμένα μυστικά και μηνύματα ενώ σε άλλες περιπτώσεις συνδέονται άμεσα με την αλχημεία.



Η επιτυχία των παραμυθιών και η παρουσία τους σε όλες τις χώρες και τους πολιτισμούς του κόσμου εδώ και χιλιάδες χρόνια δείχνει ότι, μέσα από τα διάφορα επίπεδα ερμηνείας τους, έχουν να διδάξουν τόσο τους ενήλικους όσο και τα παιδιά.



Αλλά, ενώ τα παραμύθια υπάρχουν από τόσο παλιά σε όλον τον κόσμο, οι πλοκές τους είναι σχετικά λίγες και έχουν μια αξιοσημείωτη ομοιότητα από χώρα σε χώρα. Τα ίδια γεγονότα και οι ίδιοι χαρακτήρες εμφανίζονται στις παραδόσεις πρωτογόνων φυλών, απλών χωρικών ή στις αυλές των βασιλιάδων. Πολύ λίγα παραμύθια ασχολούνται πραγματικά με μάγισσες. Όπως είπε και ο Τόλκιν (αυτός ο εξέχων και διαπρεπής Άγγλος φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής και ακαδημαϊκός, σήμερα ιδιαίτερα γνωστός ως ο συγγραφέας των ακόλουθων έργων φανταστικής λογοτεχνίας: «Χόμπιτ», «Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών» και «Σιλμαρίλλιον») , τα περισσότερα ασχολούνται με τις «περιπέτειες των ανθρώπων στην Επικίνδυνη Περιοχή ή σε σκοτεινά μονοπάτια». Αυτές οι περιπέτειες μπορεί να συμβαίνουν στο φυσικό ή στον υπερφυσικό κόσμο. Ήρωες, ηρωίδες και κακοί βασιλιάδες και βασίλισσες, αδερφοί, αδερφές και μητριές, όλοι υπάρχουν στον φυσικό κόσμο. Αλλά, αν και οι περισσότερες ιστορίες δεν είναι για ξωτικά, αυτά είναι πάντα εκεί, έτοιμα να βοηθήσουν ή να παρεμποδίσουν με τις δυνάμεις τους.











Τα πιο συχνά επαναλαμβανόμενα θέματα είναι αυτά που ασχολούνται με τη κάθοδο της ψυχής στον κόσμο, την εμπειρία της στη ζωή, με τη μύηση και την αναζήτηση της ενότητας και με τα προβλήματα και τα εμπόδια που αντιμετωπίζει. Η πιο γνωστή και η πιο δημοφιλής υπόθεση είναι αυτή του Χαμένου Παραδείσου που ξανακερδίθηκε, με κλασσικό παράδειγμα την ιστορία της Σταχτοπούτας. Στα περισσότερα παραμύθια αυτή η υπόθεση εμφανίζεται με τη μορφή αρχικών ατυχιών για τον ήρωα ενώ το τέλος είναι πάντα ευτυχισμένο.


Ιστορίες που ασχολούνται με ένα ταμπού και την παραβίαση του, όπως το άνοιγμα μιας απαγορευμένης πόρτας ή δωματίου ή μια απαγορευμένη ερώτηση, εμφανίζονται στα περισσότερα παραμύθια, όπως το παραμύθι του Κυανοπάγωνα αλλά και τα παραμύθια του Κοριτσιού- Κύκνου και ανάγονται στο μύθο του Έρωτα και της Ψυχής. Ιστορίες με ταμπού συνήθως σχετίζονται με τη δύναμη του ονόματος. Ιστορίες όπως του Ραμπλεστίλτσκιν και του Τομ Τιτ Τοτ , που βασίζονται στο όνομα, αλλά δεν ασχολούνται με ταμπού , δείχνουν πόσο εύκολα το ένα θέμα ανακατεύεται με το άλλο. Η υπόθεση του Ιάσονα και της Μήδειας από την αρχαία ελληνική μυθολογία εμφανίζεται στη Βασίλισσα με τα χρυσά μαλλιά.

Το ευγνώμον ζώο, το χρήσιμο ζώο ή το πουλί που μιλάει ή που έχει μαγικές δυνάμεις είναι επίσης παγκόσμιο θέμα που συναντάμε στα παραμύθια και σχετίζεται και αυτό με το μύθο του Χαμένου Παραδείσου. Μερικές φορές η βοήθεια που προσφέρει δεν απαιτεί ανταλλάγματα. Το ζώο απλά εξασκεί την εξυπνάδα του ή τις μαγικές δυνάμεις του για να βοηθήσει τον ήρωα ή την ηρωίδα, όπως συμβαίνει στο γνωστό παραμύθι ο Παπουτσωμένος Γάτος, όπου ο γάτος βοηθά τον αφέντη του να γίνει από μυλωνάς, μαρκήσιος και μετά βασιλιάς, ή όπως στη Σταχτοπούτα που τα πουλάκια τη βοηθούν μέχρι να ξεπεράσει τις δυσκολίες και να παντρευτεί τελικά τον Πρίγκηπα.

Ένα πολύ δημοφιλές θέμα είναι αυτό του άσχημου, αποκρουστικού όντος που συχνά αποκαλείται ο Αποκρουστικός Σύζυγος. Συνήθως αυτό το άτομο υποφέρει από μια κατάρα που αργότερα, με το κουράγιο του και την εκπλήρωση μιας υπόσχεσης ή με την αγάπη και την αφοσίωση προς το πρόσωπό του, εξαφανίζεται, ελευθερώνοντάς τον. Η Ωραία και το Τέρας και ο Βάτραχος - Πρίγκηπας είναι γνωστά παραδείγματα.

Ένα άλλο διαδεδομένο θέμα είναι αυτό της μαγικής πτήσης ή της ικανότητας κοριτσιών ή πουλιών να αλλάζουν μορφή. Μερικές φορές η ηρωίδα έχει μαγικές δυνάμεις που τις επιτρέπουν να μεταμορφώνεται σε πουλί. Άλλες φορές πάλι κατάγεται από μια νύμφη. Στη συνηθισμένη ιστορία παντρεύεται έναν θνητό που καταφέρνει να την πιάσει κλέβοντας το μαγεμένο της φόρεμα, και από τον οποίο ξεφεύγει αργότερα, όταν καταφέρνει να το ξαναπάρει. Τότε η ηρωίδα εξαφανίζεται σ' ένα μαγεμένο τόπο και χρειάζονται πολλές δοκιμασίες για να ξανακερδηθεί.










Τα παραμύθια, οι μύθοι και οι θρύλοι έχουν τις ρίζες τους βαθιά μέσα στην ανθρώπινη φύση που αναζητά συνεχώς τους λόγους της ύπαρξης της.

Ο αρχέτυπος χαρακτήρας και η συμβολική μορφή των παραμυθιών τα κάνει κατανοητά σε άτομα διαφόρων ηλικιών, εποχών και πολιτισμών και παρέχει τις γέφυρες και ένα μέσο αναγωγής από τον ένα βαθμό κατανόησης στον επόμενο, όχι μόνο ανάμεσα στους πολιτισμούς, αλλά και ανάμεσα στα διάφορα επίπεδα του ίδιου ανθρώπου, στη φωτεινή και τη σκοτεινή του πλευρά, στις πνευματικές και συναισθηματικές του συγκρούσεις.


Ο διαχωρισμός ανάμεσα στο παραμύθι και στις άλλες μορφές συμβολικού λόγου είναι συχνά δύσκολος. Οι μύθοι, οι θρύλοι και οι παραδόσεις είναι όροι που χρησιμοποιούνται εύκολα και χωρίς βασικούς διαχωρισμούς μεταξύ τους, ενώ στη πραγματικότητα έχουν πολλές ριζικές διαφορές.Όλοι έχουν σαν κοινό χαρακτηριστικό την πρωτότυπη φύση τους.



Ο μύθος ανήκει σε όλο το ανθρώπινο γένος . Αν και περιέχει τμήματα από την ιστορία του, ασχολείται κυρίως με υπερφυσικά πράγματα - θεούς, δημιουργούς, υπερφυσικές δυνάμεις και ήρωες. Ο θρύλος από την άλλη έχει ιστορικές βάσεις. Πολλές φορές μπορεί και να έχει τραγικό- ηρωικό τέλος, ενώ το παραμύθι έχει πάντα ευτυχισμένο τέλος.















Οι αδερφοί Γκριμ χαρακτηρίζουν τον θρύλο σαν ιστορικό και το παραμύθι σαν ποιητικό. Το ένα είναι ρεαλιστικό, ενώ το άλλο όχι. Ο θρύλος, αν δε συνέβη, τουλάχιστον θα μπορούσε να είχε συμβεί. Το παραμύθι συμβαίνει μόνο στον χώρο της φαντασίας. Η βάση του θρύλου είναι πάντα λογική, ενώ του παραμυθιού παράλογη. Ο θρύλος σπάνια ξεφεύγει από την πραγματικότητα , αλλά ακόμη και τότε το υπερφυσικό παίζει δευτερεύοντα ρόλο. Αντίθετα στα παραμύθια, το υπερφυσικό είναι το βασικό στοιχείο. Στο θρύλο ο άνθρωπος βρίσκεται αντιμέτωπος με τα στοιχεία της φύσης ή με άλλους ανθρώπους.

Στο παραμύθι συναντά υπερφυσικές δυνάμεις που εκφράζουν ένα κόσμο πέρα από τον φυσικό, τον οποίο δεν μπορεί να ελέγξει. Ακόμη και αν αυτή η δύναμη εκδηλώνεται μέσα από ένα συνηθισμένο καθημερινό γεγονός, η δύναμη της μαγείας και της μεταμόρφωσης είναι φανερή. Αλλά δεν είναι μόνο οι υπερφυσικές δυνάμεις που κάνουν το παραμύθι να ξεχωρίζει από τον θρύλο. Είναι η παρουσίαση μη ανθρώπινων δυνάμεων, που υπάρχουν σ' ένα διαφορετικό κόσμο, ο οποίος βρίσκεται πάνω ή κάτω από το δικό μας. Οι καλές μάγισσες υπάρχουν για να βοηθήσουν αυτούς που τις έχουν ανάγκη, πιστεύουν σ' αυτές και ζητούν τη βοήθεια τους. Οι κακές μάγισσες και τα ξωτικά προσπαθούν να δημιουργήσουν προβλήματα και απειλούν τον ήρωα ή την ηρωίδα. Όλοι στο παραμύθι χρησιμοποιούν μαγεία.

Αντίθετα, ο μύθος έχει ένα βαθύτερο νόημα και ο θρύλος είναι γεμάτος δράση. Το παραμύθι, όμως, έχει μια ρομαντική και συγκινισιακή γοητεία. Αν και προέρχεται από τον μύθο και τον θρύλο, παρουσιάζει τους αρχέτυπους συμβολισμούς με έναν πιο προσωπικό και πιο αποδεκτό τρόπο. Ο μύθος και ο θρύλος προέρχονται και ασχολούνται με τον πολιτισμό και τις εμπειρίες ενός ορισμένου έθνους, και απευθύνονται σε αυτό, ενώ το παραμύθι ασχολείται με τις εμπειρίες ενός μόνο ατόμου, συνήθως ανώνυμου που διαθέτει χαρακτηριστικά με τα οποία ο καθένας μπορεί να ταυτιστεί. Επίσης παρουσιάζει τα γεγονότα μέσα από τα μάτια καθημερινών ανθρώπων. Υπάρχουν βασιλιάδες, βασίλισσες, πρίγκηπες, πριγκήπισσες, ξυλοκόποι, στρατιώτες και χωρικοί , αλλά λίγοι από αυτούς αναφέρονται με το όνομά τους. Ακόμη και ονόματα όπως Χιονάτη, Ωραία Κοιμωμένη, Σταχτοπούτα κλπ είναι περιγραφικά και όχι προσωπικά.


Το παραμύθι διαφέρει ακόμα από τον μύθο και τον θρύλο στο ότι δεν έχει ιστορική βάση. Λειτουργεί σ' ένα χώρο μαγείας και φαντασίας, ελεύθερο από τα όρια του χρόνου, χαρακτηριστικό που έχει μεγάλη σχέση με την κατά βάση υπερφυσική του υπόσταση και τις δυνάμεις μεταμόρφωσης που περιγράφει. Οι άνθρωπο , τα ζώα, τα πουλιά έχουν τη δυνατότητα της μεταμόρφωσης. Ακόμη και ο ήλιος και το φεγγάρι ή τα άστρα, τα νερά και τα δένδρα μπορούν να έχουν κάποια υπερφυσική δύναμη. Από τη μεριά τους, άνθρωποι και ζώα στο παραμύθι μπορούν να χάσουν την ζωή τους ή να μεταμορφωθούν σε πέτρα για χρόνια και μετά να επιστρέψουν φυσιολογικά. Ο ήρωας στο μύθο ή στο θρύλο μπορεί να πεθάνει ή να σκοτωθεί ή να θυσιαστεί αλλά στο παραμύθι ό,τι κι αν γίνει, θα επιστρέψει στη ζωή με μαγικό τρόπο.


Όλες αυτές οι προϋποθέσεις είναι απαραίτητες για το κυριότερο χαρακτηριστικό των παραμυθιών: το ευτυχισμένο τέλος. Στο παραμύθι το πνεύμα της αισιοδοξίας και της επιτυχίας επιβάλλεται πάντα. Είναι γνωστό από την αρχή ότι το καλό θα νικήσει. 'Οσες δυσκολίες κι αν εμφανιστούν, ο ήρωας και η ηρωίδα στο τέλος θα γνωριστούν, θα παντρευτούν και θα ζήσουν ευτυχισμένοι.

Η ανάγκη για την ύψιστη ενότητα που συμβολίζεται από το Ανδρόγυνο, είναι η νοσταλγία για τον Παράδεισο, όπου ο άνθρωπος με το θεό επικοινωνούσαν ελεύθερα. Στο μύθο και στη θρησκεία η ψυχή προσπαθεί να κατακτήσει αυτή τη Χρυσή Εποχή με το να κατακτήσει την Επουράνια Βασιλεία. Στο παραμύθι αυτή η ένωση συμβολίζεται με το γάμο του ήρωα με τη ηρωίδα.


Μια από τις βασικές αρχές του παραμυθιού είναι να επιτρέψει στον αναγνώστη να ταυτιστεί με αρχέτυπες καταστάσεις και εμπειρίες, όπως η σύγκρουση καλού και κακού, η διαφορά ανάμεσα στο θάρρος και τη δειλία και η χρησιμοποίηση της εξυπνάδας σαν όπλο ενάντια στη δύναμη. Αυτή η ταύτιση και η συμμετοχή βοηθούν στην εξαφάνιση αισθημάτων απομόνωσης και μοναξιάς, στα οποία η ανθρωπότητα είναι τόσο ευάλωτη, κάνοντας τον άνθρωπο να αισθάνεται σαν τμήμα ενός μεγάλου συνόλου. Το ευτυχισμένο τέλος της ιστορίας δίνει στον αναγνώστη το ευχάριστο συναίσθημα ότι αυτό το σύνολο είναι επιτυχημένο.


Η γοητεία του παραμυθιού βρίσκεται στον τρόπο που εκείνο αποκαλύπτει την εσωτερική μας φύση, με τις άπειρες ηθικές, ψυχικές και πνευματικές της ιδιότητες. Είναι η αναζήτηση για το νόημα της ζωής. Η υπόθεση είναι διάφορες παραλλαγές του τρόπου που ο ήρωας ή η ηρωίδα αντιμετωπίζουν τιτάνιες δυνάμεις. Οι κακουχίες και οι δοκιμασίες είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη του ατόμου μέχρι να επιτύχει την προσωπική του ολοκλήρωση και μετά την οριστική του πραγμάτωση.