Εκλείψεις και δεισιδαιμονίες

 
Γράφει η Γιώτα Χουλιάρα
Δημοσιογράφος
Συγγραφέας του βιβλίου «Ο Βιασμός της Κοκκινοσκουφίτσας»


Ήλιος, πηγή φωτός, αλλά και βασιλιάς ταυτόχρονα. Η Ηλέκτρα του Σοφοκλέους τον αποκαλεί πανόπτη (ο πανβλέπων). Ο Κοπέρνικος τον χαρακτηρίζει ως κέντρο όλων των πραγμάτων.
Φανταστείτε λοιπόν τον τρόμο με τον οποίο αντιμετώπιζαν οι πρώτες κοινωνίες των ανθρώπων τις ηλιακές (αλλά και τις σεληνιακές) εκλείψεις. Όσοι έχετε διαβάσει το γνωστό κόμικ Αστερίξ και Οβελίξ θα θυμάστε το φόβο μήπως τους πέσει ο ουρανός στο κεφάλι, ο οποίος προερχόταν από τις αρχαίες δεισιδαιμονίες ότι μια μέρα ο ήλιος θα πάψει να φωτίζει και ο ουρανός θα καταρρεύσει καταστρέφοντας τα πάντα.

Θρύλοι, μύθοι, ιστορίες και παραμύθια μπλέχτηκαν με την αχαλίνωτη ανθρώπινη φαντασία και συνέθεσαν το παζλ των ιστοριών για τις εκλείψεις. Ένας από τους πιο αρχαίους θρύλους που τον συναντάμε σε διάφορους λαούς και πολιτισμούς λέει ότι ένας δράκος καταπίνει τα ουράνια σώματα (είτε τον ήλιο είτε την σελήνη) και γι΄αυτό έχουμε την έκλειψη. Μάλιστα, δεν είναι τυχαίο πως μία από τις πρώτες λέξεις για την έκλειψη στα κινέζικα, η λέξη shish, σημαίνει «τρώω».

Οι Βίκινγκ έβλεπαν ένα ζευγάρι λύκων να κυνηγάνε τη σελήνη ή τον ήλιο. Όταν ένας από τους δύο κατάφερναν να πιάσουν τους φωτεινούς δίσκους τότε γινόταν έκλειψη. Πρόκειται για τον
Skoll (Sköll) και τον Hati που προσπαθούν να καταβροχθίσουν τον Ήλιο (Sól) και το Φεγγάρι (Máni).

Δεν είναι απολύτως σαφές ποιος από τους δυο ακολουθεί τον ήλιο και ποιος το φεγγάρι.

Ωστόσο ένα παλαιό ποιήμα αναφέρει χαρακτηριστικά:
Sköll heitir ulfr,
er fylgir inu skírleita goði
til varna viðar,
en annarr Hati,
hann er Hróðvitnis sonr,
sá skal fyr heiða brúði himins.

Σε ελεύθερη μετάφραση:
Skoll είναι το όνομα του λύκου 
που ακολουθεί τον λαμπερό ιερέα 
στο έρημο δάσος,
Και ο άλλος είναι ο Χάτι,
Ο γιος του Hróðvitnir, 
που κυνηγάει τη φωτεινή νύφη του ουρανού

 

Η κορεάτικη μυθολογία μιλάει για πύρινους σκύλους που προσπαθούν να κλέψουν τον ήλιο ή το φεγγάρι κατ’ εντολήν ενός βασιλιά. Πάντοτε αποτυγχάνουν αλλά κάθε φορά που τους καταφέρνουν μια δαγκωνιά έχουμε έκλειψη.

Στην Αρχαία Αίγυπτο υπεύθυνο για τις εκλείψεις ήταν το φίδι της Σελήνης, το ερπετό Apep που ενσαρκώνει το χάος και το θάνατο, γι 'αυτό είναι φυσικός αντίπαλος για τον θεό ήλιο Ra. Το φίδι κυνηγάει τον Ρα και αγωνίζονται ενώ ο Θεός Ήλιος σέρνει το άρμα του μέσα στον ουρανό, φωτίζοντας τον κόσμο. Από καιρό σε καιρό, το ερπετό μπορεί στιγμαία σχεδόν να νικήσει τον ηλιακό δίσκο, προκαλώντας έκλειψη. 

Στην Ινδία, ο δαίμονας Rahu μεταμφιέζεται σε θεό για να κλέψει μια γουλιά από το ελιξίριο της αιώνιας ζωής. Ο ήλιος και το φεγγάρι τον παίρνουν χαμπάρι και τον προδίδουν στον θεό Vishnu που καταφέρνει να αποκεφαλίσει τον Rahu προτού προλάβει να καταπιεί το ελιξίριο με αποτέλεσμα το μεν κεφάλι του να μείνει αθάνατο αλλά το σώμα του να πεθάνει. Το κεφάλι τού Rahu συνεχίζει την πορεία του μέσα στο στερέωμα καταδιώκοντας τον ήλιο και το φεγγάρι για να πάρει την εκδίκησή του και όποτε τα φτάνει τα καταπίνει. Μιας και δεν έχει, όμως, λαιμό ο ήλιος και η σελήνη πέφτουν πάλι έξω από την τρύπα στη βάση τού κεφαλιού του.

«Δεν υπάρχει κανένα πράγμα ανέλπιστο ούτε χωρίς όρκο ούτε παράξενο, διότι ο Δίας, ο πατέρας των Ολυμπίων θεών, απ’ το μεσημέρι έφερε τη νύχτα, αφού έκρυψε το φως που λαμπερού ηλίου και κατέλαβε ψυχρός φόβος τους ανθρώπους» αναφέρεται σ’ ένα ποίημα του αρχαίου λυρικού ποιητή Αρχίλοχου (π. 680 π.Χ. – 630 π.Χ.).



Η πρώτη καταγεγραμμένη αναφορά ηλιακής έκλειψης έρχεται από την Κίνα το 2136 ή 2159 π.Χ. Οι υπηρέτες Χο και Χι θανατώθηκαν από τον αυτοκράτορα γιατί δεν κατάφεραν να προβλέψουν την έκλειψη. 

Το 1178 π.Χ. και συγκεκριμένα η 16η Απριλίου αναφέρεται στην Οδύσσεια του Ομήρου: «...και ο ήλιος χάθηκε μέσα στον ουρανό και μία ανίερη ομίχλη κάλυψε τα πάντα».

Αναφορά του Αρχίλοχου για την ολική έκλειψη ηλίου της 6ης Απριλίου 648 π.Χ.: «Ο Δίας, ο πατέρας των Ολύμπιων Θεών, μετέτρεψε τη μέρα σε νύκτα κρύβοντας το φως του απαστράπτοντος ηλίου, και βαθύς φόβος κυρίευσε τους ανθρώπους».

Το 585 π.Χ. έχουμε την πρώτη πιθανή πρόβλεψη ηλιακής έκλειψης από τον Θαλή το Μιλήσιο, όπως την καταγράφει ο Ηρόδοτος. Η έκλειψη έγινε η αφορμή για την παύση των εχθροπραξιών ανάμεσα στους Μήδειους και τους Λήδειους.




Αναρίθμητες είναι οι αναφορές των ηλιακών εκλείψεων από Έλληνες, Κινέζους, Ρωμαίους και άλλους λαούς της αρχαιότητας. Στην αρχαιότητα μια έκλειψη θεωρούνταν κακός οιωνός. 

Στις μέρες μας θεωρείται η αφρόκρεμα των ουράνιων φαινομένων· ορισμένοι άνθρωποι ταξιδεύουν στα άκρα του κόσμου για να ζήσουν την εμπειρία της ολικότητας έστω και για λίγα λεπτά.
Στα χρόνια της εξάπλωσης της χριστιανικής πίστης και της προσπάθειας της Καθολικής Εκκλησίας να εδραιωθεί στη γηραιά ήπειρο οι μύθοι και οι θρύλοι αυτοί με αλληγορικό τρόπο πέρασαν στα παραμύθια και απέκτησαν νέα μορφή.


Σιγά σιγά η ηλιακή και η σεληνιακή λατρεία χάθηκε ή, σε κάποιες περιπτώσεις, παντρεύτηκε με τα χριστιανικά στοιχεία. Καλόγεροι και ιερείς προσπάθησαν να προσεγγίσουν την αλήθεια. Ανάμεσά τους ήταν και ο Αθανάσιος Κίρχερ, Γερμανός Ιησουίτης ιερέας, ο οποίος μελέτησε αστρονομία και φυσικές επιστήμες και θέλησε να βρει την αλήθεια πέρα από τους μύθους. Το 1646 εκδίδει το βιβλίο με τίτλο «Ars Magna Lucis et umbrae» όπου επιχειρεί τον υπολογισμό των ηλιακών και σεληνιακών εκλείψεων (ο ίδιος υπήρξε κρυφός θαυμαστής του Κοπέρνικου).

Στη πρώτη εικόνα βλέπουμε έναν χάρτη υπολογισμού των ηλιακών και σεληνιακών εκλείψεων (ναι υπάρχει ένα φίδι - δράκος που καταπίνει τα ουράνια σώματα) από το βιβλίο του Κίρχερ και στη δεύτερη τον Αθανάσιο Κίρχερ.