Από τον θεό Έρωτα στον Άγιο Βαλεντίνο

“Καλό πρωί! Είναι σύσκοτο. Τον Άγιο Βαλεντίνο

γιορτάζω κι ήρθα κόρη εδώ

στο παραθύρι σου να ιδώ

ταίρι με σε αν θα γίνω.

Σηκώθη ο νιος και ντύνεται, κι ευτύς την πόρτα ανοίγει

και μπαίνει μέσα η κορασιά,

που κορασιά δε θά ‘ναι πλιά,

όταν απόκει φύγει.”

(Τραγούδι της Οφέλιας από την 4η πράξη του “Άμλετ”,

μετάφραση Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, 1916)

γράφει η Γιώτα Χουλιάρα
Δημοσιογράφος
Συγγραφέας του βιβλίου «Ο Βιασμός της Κοκκινοσκουφίτσας»




Στο διάσημο έργο του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, η νεαρή Οφηλία, ερωτευμένη με τον πρίγκιπα της Δανίας Άμλετ, τραγουδά για τον Άγιο Βαλεντίνο, νωρίς το πρωί της 14ης Φεβρουαρίου.

Βρισκόμαστε στις αρχές του 17ου αιώνα, και στην Αγγλία η γιορτή των ερωτευμένων είναι ήδη δημοφιλής. Ρομαντικά γράμματα γεμάτα πάθος, πλατωνικά ειδύλλια τα οποία αναπτύσσονται διά αλληλογραφίας και ο έρωτας καλλιεργεί την κουλτούρα ολόκληρης της κοινωνίας, καθώς η Ευρώπη βγαίνει από το σκοτάδι των μεσαιωνικών ετών.


Οι ποιητές είχαν ξεκινήσει από τον 12ο αιώνα να υμνούν τον πλατωνικό έρωτα, τον αποκαλούμενο και “Fin amors”, που σημαίνει “έρωτας εξαγνισμένος, εκλεπτυσμένος”. Αν και δεν μπορεί να λεχθεί με βεβαιότητα, η συγκεκριμένη πεποίθηση στους ποιητές μάλλον προέρχεται από τις ιστορίες των Ιπποτών του Μεσαίωνα. Οι Ιππότες ήταν ένας είδος μισθοφόρων της εποχής και, σε διάφορες περιπτώσεις, είχαν κληθεί να προστατεύουν τις κοπέλες ευγενικής καταγωγής από τους όποιους κινδύνους, μέχρι να δοθούν στον μέλλοντα σύζυγο και να παντρευτούν. Με το αζημίωτο φυσικά, καθώς ο ιππότης πληρωνόταν είτε από τον ευγενή πατέρα, είτε από τον μέλλοντα γαμπρό. Σε πολλές περιπτώσεις, ανάμεσα στην όμορφη κόρη και τον Ιππότη, αναπτυσσόταν έντονη ερωτική διάθεση, η οποία εκδηλωνόταν με ανταλλαγή ποιημάτων ή γραπτών στίχων – τα αποκαλούμενα στις ημέρες μας και “ραβασάκια”.

Έκτοτε, ο εορτασμός του Αγίου Βαλεντίνου αναπτύχθηκε και πέρασε κατά τον 19ο αιώνα, από την Ευρώπη του Μεσαίωνα και την Αγγλία του Σαίξπηρ, μέσω των μεταναστευτικών ροών, στο Νέο Κόσμο. Τον 20ο και τον 21ο αιώνα εξαπλώθηκε πλέον σε όλο τον πλανήτη, με αποτέλεσμα να αποτελεί, μαζί με τα Χριστούγεννα και το Halloween, μια διεθνή γιορτή.

Στις μέρες μας, η ανταλλαγή ερωτικών επιστολών αντικαταστάθηκε από ανταλλαγή καρτών με καρδούλες, κόκκινα τριαντάφυλλα, γλυκά και σοκολατάκια. Η βιομηχανοποίηση και το επιχειρηματικό μυαλό του εμπορικού κόσμου, σε συνδυασμό με τη διάδοση της γιορτής, έδωσαν στην ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου τον σημερινό της χαρακτήρα. Ο “ανίκητος Έρως”, όπως χαρακτηρίζεται στην Αντιγόνη, νικήθηκε τελικά από τον ίδιο του τον εορτασμό.


Omnia vincit amor

Όταν ο Βιργίλιος έγραφε “Omnia vincit amor” (δηλαδή “Ο έρωτας όλα τα νικάει”), δεν φανταζόταν ότι αυτό θα αποτελούσε το σύνθημα των απανταχού ροζ αισθηματικών αναγνωσμάτων, ποιημάτων, comedy, ακόμη και κινουμένων σχεδίων. Στην Ελληνική Μυθολογία, ο Έρως ήταν ο φτερωτός θεός της αγάπης, ο οποίος σχετιζόταν με τη θεά Αφροδίτη. Σύμφωνα με την Ορφική Διδασκαλία, ο Έρως προήλθε από το “κοσμικό αυγό” που άφησε η Νύχτα στους κόλπους του Ερέβους. Υπέρ μιας κοσμογονικής καταγωγής του τίθεται και ο Ησίοδος στη Θεογονία, καθώς αναφέρει πως ο Έρωτας προήλθε από το Χάος μαζί με τη Γαία – επίσης στοιχεία χωρίς γεννήτορες.





Στη Μετα-ομηρική Μυθολογία παρουσιάζονται και άλλοι γεννήτορες του Έρωτα, ενώ συχνά αυτός σχετίζεται με τη θεά Αφροδίτη. Σύμφωνα με τη Σαπφώ, είναι γιος της Αφροδίτης και του Ουρανού, ενώ σύμφωνα με τον Σιμωνίδη τον Κείο είναι γιος της Αφροδίτης και του Άρη. Αναφέρεται, δε, και ως υπηρέτης και συνοδός της Αφροδίτης. Σε άλλες πηγές, πατέρας του Έρωτα θεωρείται ο Ήφαιστος. Αυτή η διαφορά πατρότητας του Έρωτα έχει να κάνει με τους ρόλους που γεννά στους θνητούς η ένωση της “Αγάπης” (Αφροδίτη) είτε με τον “Πόλεμο” (Άρης), είτε με τη “Φωτιά” (Ήφαιστος).

Από τους τραγικούς, ιδιαίτερη σημασία στον θεό Έρωτα αποδίδει ο Ευριπίδης, ο οποίος διαχωρίζει τη δύναμη του Έρωτα σε δύο μορφές: Σε αυτήν που μπορεί να οδηγήσει στην Αρετή και σε εκείνη που οδηγεί στην Αθλιότητα. Με παρόμοιο τρόπο, στο Συμπόσιο του Πλάτωνα, εντοπίζουμε τον “καλό” Έρωτα (γιο της Αφροδίτης Ουρανίας) και τον “κακό” Έρωτα (γιο της Αφροδίτης Πανδήμου).

Ωστόσο, ο Έρως, ο φτερωτός θεός της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας, δεν σχετίζεται άμεσα με τον Άγιο Βαλεντίνο των ερωτευμένων, ο οποίος γιορτάζεται στις κοινωνίες της Δύσης την 14η Φεβρουαρίου.





O Άγιος των Ερωτευμένων

Σύμφωνα με τον κυρίαρχο θρύλο, ο Βαλεντίνος ήταν ιερωμένος που έζησε τον 2ο αιώνα και πάντρευε ερωτευμένα ζευγάρια Χριστιανών ή, σε κάποιες περιπτώσεις, πάντρευε στρατιώτες του Ρωμαϊκού Στρατού με νεαρές Χριστιανές κρυφά από τον τότε αυτοκράτορα Κλαύδιο τον Γοτθικό. Με λίγα λόγια, βοηθούσε τους Χριστιανούς, γεγονός που εκείνη την εποχή θεωρούνταν έγκλημα, καθώς ο Χριστιανισμός ήταν υπό διωγμόν στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Το αποτέλεσμα ήταν ο Βαλεντίνος να συλληφθεί και να φυλακιστεί.

Λέγεται ότι, κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του, θεράπευσε την κόρη του φύλακά του, Αστέριου, και γι’ αυτό ο αυτοκράτορας αποφάσισε να του δώσει χάρη, μέχρι που ο Βαλεντίνος προσπάθησε να τον μυήσει στον Χριστιανισμό. Τότε ο αυτοκράτορας τον καταδίκασε σε θάνατο διά λιθοβολισμού. Ωστόσο, ο Βαλεντίνος επέζησε και, έτσι, τον αποκεφάλισαν έξω από την πύλη της Flaminia στις 14 Φεβρουαρίου, το 169 μ.Χ.

Οι παραλλαγές της ιστορίας του Βαλεντίνου ποικίλλουν. Σε κάποιες περιπτώσεις, ο μύθος αναφέρει ότι ο Βαλεντίνος ερωτεύτηκε την τυφλή κόρη του φύλακα που θεράπευσε και, πριν από την εκτέλεσή του, της έγραψε γράμμα υπογράφοντας “Με αγάπη, ο Βαλεντίνος σου” – κάτι που εξακολουθούν να χρησιμοποιούν συχνά στα ερωτικά τους μηνύματα τα ερωτευμένα ζευγάρια. Μάλιστα, το 1840, στην Αγγλία η ανταλλαγή μεταξύ των ερωτευμένων μικρών χειρόγραφων σημειωμάτων με ευχές, των αποκαλούμενων “valentines”, ήταν κοινός τρόπος εορτασμού.



St Valentine baptizing St Lucilla, Jacopo Bassano.



Μελετητές της Ιστορίας πιστεύουν ότι, στην πραγματικότητα, πολλές ιστορίες μαρτυριών της εποχής εκείνης δημιουργήθηκαν για διάφορους Βαλεντίνους (κοινό όνομα της εποχής), οι οποίες έλαβαν χώρα στις 14 Φεβρουαρίου και προστέθηκαν αργότερα στους βίους των αγίων.

Στα χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, από τις 13 έως τις 15 Φεβρουαρίου, γιόρταζαν τα “Λουπερκάλια” προς τιμήν του θεού Φαύνου (του Πάνα των Ελλήνων). Οι Ρωμαίοι θυσίαζαν κατσίκια και σκυλιά, ενώ νεαρά αγόρια χτυπούσαν με λωρίδες από δέρμα κατσίκας τις νεαρές κοπέλες, για να τους μεταδώσουν τη γονιμότητα.

Μία ανάλογη γιορτή υπήρχε και στην Αρχαία Αθήνα, τον μήνα Γαμηλιώνα (αντιστοιχούσε στο δεύτερο δεκαπενθήμερο του Ιανουαρίου και το πρώτο του Φεβρουαρίου), τα “Θεογάμια”, προς τιμήν του Δία και της Ήρας. Η γιορτή καταργήθηκε από την Εκκλησία τον 5ο αιώνα μ.Χ. ως ειδωλολατρική. Στη θέση της μπήκε ο εορτασμός της μνήμης του Αγίου Βαλεντίνου (14 Φεβρουαρίου), μάρτυρα της χριστιανικής πίστης από τη Ρώμη, με απόφαση του Πάπα Γελασίου. Ωστόσο, αρχικά η γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου δεν είχε καμία σχέση με τον έρωτα.

Τη σημασία που έχει σήμερα η γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου την απέκτησε τον 14ο αιώνα, οπότε και συνδέθηκε με την έννοια της ευγενούς αγάπης. Τη δε πρώτη γραπτή αναφορά του ως Αγίου την συναντάμε το 1382 στο ποίημα Το Κοινοβούλιο των Πτηνών (Parlement of Foules) του Τζέφρι Τσόσερ, του θεωρούμενου από πολλούς ως πατέρα της Αγγλικής Λογοτεχνίας.




Το συγκεκριμένο έργο του, ένα ενύπνιο από 699 στίχους, θεωρείται ότι είναι η πρώτη ιστορική αναφορά στον Άγιο Βαλεντίνο ως προστάτη των ερωτευμένων. Συγκεκριμένα, ο Τσόσερ αναφέρει ότι, κατά την ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου, τα πουλιά συγκεντρώνονταν στη Μητέρα Γη για να βρουν τους συντρόφους τους (“…for this was Saint Valentine’s Day, when every bird cometh there to choose his mate…”). Αναλυτές υποστηρίζουν ότι το ποίημα γράφτηκε από τον Τσόσερ για να τιμήσει την πρώτη επέτειο της δέσμευσης του βασιλιά Ριχάρδου Β’ της Αγγλίας με την Άννα της Βοημίας.

Καθώς η γιορτή των ερωτευμένων άρχισε να γίνεται γνωστή στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, επικράτησε η παράδοση να προσφέρονται κλειδιά στους εραστές “ως ένα ρομαντικό σύμβολο και πρόσκληση για να τους ξεκλειδώσουν την καρδιά”, καθώς και στα παιδιά, ώστε να απομακρύνουν τη νόσο του Αγίου Βαλεντίνου (‘Saint Valentine’s illness’ or ‘Saint Valentine’s affliction’, όπως ονόμαζαν στη Γερμανία, την Αυστρία, την ανατολική Ελβετία και τη νότια Ιταλία κάποιες περιπτώσεις επιληψίας).

Το 1477, η Μάρτζορι Μπρους ήταν η πρώτη που αποκάλεσε τον αγαπημένο της “Βαλεντίνο”. Αναφερόταν στον σύζυγό της, σερ Τζον Πάστον, ο οποίος ήταν Άγγλος ευγενής. Σύμφωνα, όμως, με τους Γάλλους, το έθιμο αποστολής κάρτας που αποκάλυπτε ερωτικά αισθήματα ξεκίνησε πρώτος ο Κάρολος, Δούκας της Ορλεάνης. Ο Δούκας είχε συλληφθεί από τους Άγγλους στη μάχη του Αρμανιάκ το 1415 και, στη συνέχεια, στάλθηκε όμηρος στην Αγγλία. Ενώ ήταν φυλακισμένος στον Πύργο του Λονδίνου, ο ίδιος έγραψε πολλά ποιήματα, ενώ δεν παρέλειπε να στέλνει κάρτες και ερωτικά γράμματα στη σύζυγό του.




Κατά τον 19ο αιώνα και καθώς το έθιμο έλαβε μεγαλύτερες διαστάσεις, οι χειρόγραφες κάρτες αντικαταστάθηκαν από μαζικής παραγωγής ευχετήριες κάρτες. Σήμερα, η μέρα του Αγίου Βαλεντίνου είναι επίσημη εορτή στην Αγγλικανική Κοινωνία, καθώς και στη Λουθηρανική Εκκλησία.

Ωστόσο, ο Άγιος Βαλεντίνος δεν μνημονεύεται πουθενά στο ορθόδοξο εορτολόγιο και, όπως ήταν φυσικό, η ορθόδοξη Εκκλησία ποτέ δεν τον παραδέχτηκε. Με τη σειρά της, η Καθολική Εκκλησία, κατά την αναθεώρηση του γενικού εορτολογίου της το 1969, υποβίβασε την ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου σε τοπική εορτή, επειδή δεν γνώριζε σχεδόν τίποτα για τον βίο του, παρά μόνο ότι ετάφη στην πύλη της Flaminia της Ρώμης, στις 14 Φεβρουαρίου.


Μύθοι και παραδόσεις








Στο Νόρφολκ της Αγγλίας, η παράδοση θέλει τους ερωτευμένους να εορτάζουν από την παραμονή του Αγίου Βαλεντίνου. Για την ακρίβεια, στις 13 Φεβρουαρίου έρχεται ο Jack Valentine, κάτι σαν τον Άγιο Βασίλη της παραμονής των Χριστουγέννων, ο οποίος αφήνει κάρτες, γλυκά και σοκολατάκια στην είσοδο του εραστή ή της ερωμένης, και εξαφανίζεται πριν γίνει αντιληπτός.

Το συγκεκριμένο έθιμο κρατάει από τη Βικτωριανή Εποχή. Μάλιστα, ανάλογα με την εκδοχή του μύθου, αποκαλούν τον Jack Valentine “The Old Father Valentine” όταν αφήνει τα δώρα σε κοπέλες και “The Old Mother Valentine” όταν οι παραλήπτες είναι αρσενικοί.

Σύμφωνα με το έθιμο του Νόρφολκ, όλοι θα πρέπει να λάβουν δώρο την παραμονή της 14ης Φεβρουαρίου από τον Jack Valentine, αλλιώς τους επισκέπτεται το σατανικό alter ego του, το Snatch Valentine, με σκοπό να τους κάνει φάρσα και να τους περιγελάσει.

Σε άλλες περιοχές της Αγγλίας, την παραμονή του Αγίου Βαλεντίνου οι γυναίκες έβαζαν πέντε φύλλα δάφνης στο μαξιλάρι τους (ένα σε κάθε γωνία και ένα στο κέντρο), ώστε να ονειρευτούν τον μέλλοντα σύζυγό τους. Εναλλακτικά, έβρεχαν τα φύλλα δάφνης με ροδόνερο και τα έβαζαν απέναντι από το μαξιλάρι τους. Η συγκεκριμένη πρακτική είναι γνωστή σε διάφορες κοινωνίες και με διάφορες παραλλαγές. Κάτι ανάλογο περιγράφει και ο Άγγλος ποιητής Τζον Κητς, στο ποίημά του "Η παραμονή της Αγίας Αγνής", όπου οι κοπέλες ξαπλώνουν στην παρθενική τους κάμαρα νηστικές, για να ονειρευτούν τον σύζυγο που θα παντρευτούν.

Στην Ουαλία οι ερωτευμένοι γιορτάζουν τον έρωτά τους νωρίτερα, και πιο συγκεκριμένα στις 25 Ιανουαρίου, την ημέρα της Αγίας Ντούιν ή Ντούινβεν (Dwyn ή Dwynwen) – της Αγίας του Έρωτα. Ένα παραδοσιακό ουαλικό δώρο είναι το “κουτάλι της αγάπης”, το οποίο έχει τη δική του ιστορία: γύρω στον 17ο αιώνα, οι Ουαλοί άντρες σκάλιζαν περίτεχνα ξύλινα κουτάλια ως δείγμα αγάπης για τις γυναίκες τους. Επρόκειτο για διάφορα σχέδια και σύμβολα, όπως πέταλα για καλή τύχη, τροχοί για υποστήριξη και κλειδιά που συμβολίζουν το κλειδί για την καρδιά τους.

Όποιον από τους παραπάνω εορτασμούς και αν διαλέξουμε, ακόμη και αν δεν πιστεύουμε στη συγκεκριμένη γιορτή, ας θυμόμαστε αυτό που είχε πει ο Βολταίρος: “Το μεγαλύτερο αμάρτημα στον έρωτα είναι η αδιαφορία”.




Σημείωση:Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Plan Be Τεύχος Φεβρουαρίου 2018