Θερινό Ηλιοστάσιο: Όταν οι παγανιστικές δοξασίες παντρεύονται με τα παραμύθια, το χριστιανισμό και την καθημερινότητα

«Ὁ μεγαλύτερος ἥλιος ἀπὸ τὴ μιὰ μεριὰ

κι ἀπὸ τὴν ἄλλη τὸ νέο φεγγάρι

ἀπόμακρα στὴ μνήμη σὰν ἐκεῖνα τὰ στήθη.

Ἀνάμεσό τους χάσμα τῆς ἀστερωμένης νύχτας

κατακλυσμὸς τῆς ζωῆς.

Τ᾿ ἄλογα στ᾿ ἁλώνια

καλπάζουν καὶ ἱδρώνουν

πάνω σὲ σκόρπια κορμιά.

Ὅλα πηγαίνουν ἐκεῖ

καὶ τούτη ἡ γυναῖκα

ποὺ τὴν εἶδες ὄμορφη, μιὰ στιγμὴ

λυγίζει δὲν ἀντέχει πιὰ γονάτισε.

Ὅλα τ᾿ ἀλέθουν οἱ μυλόπετρες

καὶ γίνουνται ἄστρα.

Παραμονὴ τῆς μακρύτερης μέρας.»

(Γιῶργος Σεφέρης - Θερινὸ Ἡλιοστάσι)

Γράφει η Γιώτα Χουλιάρα

Ο Ήλιος, το λαμπρότερο ουράνιο σώμα, υπήρξε από αρχαιοτάτων χρόνων πηγή θεϊκής έμπνευσης για τους ανθρώπους. Από την εποχή των Σπηλαίων, των πρώτων ανθρώπινων κοινωνιών στη συνέχεια και καθ΄όλη τη διάρκεια της πορείας του ανθρώπου στη γη, η Ιστορία καταγράφει τον Ήλιο, ως Θεό, Βασιλιά, πηγή ζωής και δύναμης και σημείο αναφοράς του ανθρώπινου πολιτισμού.

Οι εναλλαγές των εποχών, οι οποίες συνοδεύονται και από αλλαγές στο Ουράνιο στερέωμα, καταγράφηκαν από τους ανθρώπους διαφόρων λαών και πολιτισμών με αποτέλεσμα ο κύκλος του χρόνου να αποτελέσει ένα ιδιαίτερο σημείο αναφοράς. Το θερινό ηλιοστάσιο υπήρξε ανέκαθεν ένα ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός για το ανθρώπινο γένος. Οι αρχαίοι πολιτισμοί διοργάνωναν πολυήμερες γιορτές για να τιμήσουν την μεγάλη νίκη του Ήλιου, καθώς κατά το θερινό ηλιοστάσιο ήταν η μεγαλύτερη μέρα του έτους.

Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία ο Ήλιος ήταν Τιτανίδης, παιδί του Υπερίωνα και της Θείας. Είχε δύο αδελφές. Την Σελήνη και την Ηώ. Πολλές φορές ταυτίζεται με τον Θεό Απόλλωνα. Στην Αιγυπτιακή μυθολογία ο ηλιακός θεός ήταν ο Όρος ενώ στη Κέλτικη ο Θεός του Φωτός ήταν ο Μπελένους.

Η ημερομηνία του θερινού ηλιοστάσιου ήταν σημαντική για την καθοδήγηση των ανθρώπων ώστε να οργανωθούν για τη συγκομιδή και των καλλιεργειών τους. Παράλληλα, τους έδινε τη δυνατότητα να γιορτάσουν αν η παραγωγή των προϊόντων ήταν ικανοποιητική και να τελέσουν γάμους μεταξύ των σεβαστών οικογενειών των πρώτων κοινωνιών.

Αυτά συνέβαιναν κάθε χρόνο μεταξύ 20 και 21 Ιουνίου. Το διάστημα αυτό,  ο Ήλιος βρίσκεται στο υψηλότερο σημείο του ουρανού στο βόρειο ημισφαίριο. Έτσι, παρατηρείται η μεγαλύτερη μέρα του χρόνου για το βόρειο ημισφαίριο (θερινό ηλιοστάσιο, το λιοτρόπι, όπως το λέει ο λαός) και αντιστρόφως η μικρότερη ημέρα για το νότιο ημισφαίριο. Για το Βόρειο Ημισφαίριο είναι η επίσημη έναρξη του καλοκαιριού και για το Νότιο Ημισφαίριο του χειμώνα. 

«Ω σώμα του καλοκαιριού, γυμνό, καμένο

Φαγωμένο από το λάδι κι από το αλάτι

Σώμα του βράχου και ρίγος της καρδιάς

Μεγάλο ανέμισμα της κόμης λυγαριάς

Άχνα βασιλικού πάνω από το σγουρό εφηβαίο

Γεμάτο αστράκια και πευκοβελόνες

Σώμα βαθύ πλεούμενο της μέρας!»

(Σώμα του καλοκαιριού- Οδυσσέας Ελύτης)

Η λέξη ηλιοστάσιο δηλώνει την «ακινησία του Ήλιου». προέρχεται από το «ήλιος» και το «στέκομαι»/«στάση» επειδή κοντά στα ηλιοστάσια (λίγες ημέρες πριν ή μετά) ο Ήλιος φαίνεται να επιβραδύνει τη φαινομενική κίνησή του προς τα βόρεια ή προς τα νότια (κίνηση στην απόκλιση), μέχρι που την ημέρα του ηλιοστασίου αυτή η κίνηση μηδενίζεται και αντιστρέφεται. Εξίσου ορθό ετυμολογικά είναι και το συνώνυμο «ηλιοτρόπιο» ή «λιτρόπι» (έτσι χαρακτηρίζει τη μεγαλύτερη μέρα του έτους η λαϊκή παράδοση).


Την ίδια σημασία έχει και η αγγλική λέξη solstice, η οποία έχει λατινική προέλευση. Προέρχεται από το λατινικό solstitium (από το λατινικό sol που σημαίνει ήλιος και το sistĕre, απαρέμφατο του sistō που σημαίνει τοποθετούμαι, στέκομαι).

Τα αρχαία γερμανικά φύλλα το αποκαλούσαν «Litha», αν και σύμφωνα με αναλυτές η λέξη είναι σαξονική ή κέλτικη και χαρακτήριζε τις εορτές προς τιμή του θεού Ήλιου, ο οποίος καθισμένος στο θρόνο του κυριαρχούσε. Την ημέρα εκείνη οι αρχαίοι Δρυίδες γιόρταζαν την ένωση του «Ουρανού και της Γης» και στο σύμπαν επικρατούσε η απόλυτη αρμονία. Άναβαν τεράστιες φωτιές και ξόρκιζαν το κακές δυνάμεις όλη τη νύχτα. Λέγεται ότι συγκεντρώνονταν στα ερείπια του Stonehenge, την ανατολή της μεγαλύτερης ημέρας του έτους, τα οποία αποτελούσαν χώρο λατρείας.

Στην αρχαία Αθήνα, το αθηναϊκό ημερολόγιο είχε σαν αφετηρία την πρώτη νέα σελήνη μετά το θερινό ηλιοστάσιο. Ο πρώτος μήνας του Αττικού Ημερολογίου ήταν ο μήνας Εκατομβαιών, αντιστοιχούσε με το χρονικό διάστημα από 23 Ιουνίου έως 23 Ιουλίου και ήταν αφιερωμένος στον Απόλλωνα, θεός του φωτός, προστάτης των τεχνών και της μαντείας (γι΄αυτό πιστεύεται ότι το θερινό ηλιοστάσιο είναι άμεσα συνυφασμένο με τη μαντική τέχνη). Στην διάρκεια αυτού του μήνα λάμβαναν χώρα οι Ολυμπιακοί αγώνες κάθε τέσσερα χρόνια. Οι Σπαρτιάτες τελούσαν τα Υακίνθεια προς τιμή του Υάκινθου τον οποίον άθελά του σκότωσε ο θεός Απόλλων κτυπώντας τον με τον δίσκο. Οι Λακεδαιμόνιοι σύμφωνα με τον Ξενοφώντα διέκοπταν ακόμη και τις εκστρατείες τους για να λάβουν μέρος στις εορτές αυτές.

Στην αρχαία Ελλάδα γιόρταζαν κατά το θερινό Ηλιοστάσιο την ανάσταση της Κόρης της Δήμητρας, Περσεφόνης και δόξαζαν τον Διόνυσο, ως ελευθερωτή των ανθρωπίνων ψυχών. Η Περσεφόνη είναι η ψυχή της Γης, η οποία πέρασε απ’ όλες τις καταστάσεις των τεσσάρων εποχών και κατόπιν ανέβηκε στον Όλυμπο, αφού ενώθηκε με τον Διόνυσο και έτσι θα ζήσει μαζί του την αιώνια νεότητα και ευθυμία.

Για το λόγο αυτό, η νύχτα του θερινού ηλιοστασίου ήταν η γιορτή μιας ερωτικής μαγείας, με τους νέους να ανταλάσσουν ερωτικούς όρκους και να πηδούν πάνω από τις φωτιές για να εξαγνίσουν αυτούς τους όρκους αποδιώχνοντας κάθε επιβουλή. Ήταν οι φωτιές της τύχης, πηδώντας πάνω από τις φλόγες τρεις φορές. Η ερωτική μαγεία αυτής της βραδιάς αποτέλεσε έμπνευση και για τον σπουδαίο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, ο οποίος τη μετέφερε και την πάντρεψε με τον κόσμο των ξωτικών στη ρομαντική κωμωδία του με τίτλο «Όνειρο Θερινής Νυκτός».

Στη Ρώμη γιόρταζαν τα «Βεστάλια», μια γιορτή προς τιμήν της θεάς Βεστά, αντίστοιχη της Εστίας, και αυτές οι γιορτές της φωτιάς διαρκούσαν μια ολόκληρη εβδομάδα.Στην αρχαία Γαλατία, ο εορτασμός του θερινού ηλιοστασίου συνδεόταν με τη «γιορτή της Επόνα» θεότητα της γονιμότητος και προστάτιδα των αλόγων.

Στην αρχαία Κίνα η νύχτα ήταν αφιερωμένη στις θηλυκές δυνάμεις της γης, τις γιν δυνάμεις. Οι ιθαγενείς φυλές της Αμερικής, όπως οι Natchez έκαναν την γιορτή της πρώτης συγκομιδής. Σε κανέναν δεν ήταν επιτρεπτό να μαζέψει το καλαμπόκι του πριν την λήξη της. Στην φυλή Χόπι οι άνδρες μεταμφιεζόταν σε Kachinas, δηλαδή στα πνεύματα - χορευτές της βροχής, που μεταφέρουν τα μηνύματα των ανθρώπων στους θεούς.

Στη Σουηδία, το θερινό ηλιοστάσιο ονομαζόταν «Midsommar» (σουηδικά: midsommarstång) και εορταζόταν ως γιορτή γονιμότητος από την εποχή των Βίκινγκ. Έχοντας ως αφορμή τους συγκεκριμένους εορτασμούς, ο Αμερικανικής καταγωγής Σουηδός σκηνοθέτης και σεναριογράφος Άρι Άστερ στη νέα του ταινία με τίτλο «Midsommar» (θα κυκλοφορήσει τον Ιούλιο) αφηγείται την ιστορία των διακοπών ενός ζευγαριού που ταξιδεύει στη Σουηδία για να παρακολουθήσει το φεστιβάλ του θερινού ηλιοστασίου και καταλήγει σε ένα τρομαχτικό παιχνίδι επιβίωσης εναντίον μιας παγανιστικής αίρεσης.

Στη Δανία το θερινό ηλιοστάσιο εορταζόταν παράλληλα με το φεστιβάλ του «Sankt hans» ή sankthansaften. Εκείνο το βράδυ, άνδρες και γυναίκες  άναβαν φωτιές και μάζευαν ειδικά βότανα ώστε να θεραπεύσουν τους ανθρώπους για το υπόλοιπο του έτους. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα η γιορτή συνδέθηκε με το κυνήγι των μαγισσών και οι φωτιές άναβαν για να ξορκίσουν το κακό και να διώξουν τα κακά πνεύματα. Επίσης, εκείνο το βράδυ οι Δανοί επισκεπτόντουσαν μαγικά πηγάδια (νερό= εξαγνισμός)

Ανάλογα έθιμα κατά τη διάρκεια του θερινού ηλιοστασίου εμφανίζονται και σε άλλους λαούς της Βόρειας Ευρώπης. Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε το διήγημα του Νικολάι Γκόγκολ με τίτλο «Την παραμονή του Ιβάν Κούπαλα». Το διήγημα, εμπνευσμένο από τους θρύλους και τις παραδόσεις της ημέρας, αναφέρεται σ' ένα χωρικό, που είναι αυτόπτης μάρτυς ενός χορού δαιμόνων την παραμονή της γιορτής του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου (23 Ιουνίου) στο Φαλακρό Βουνό (Λίσα Χόρα), κοντά στο Κίεβο.

Στη Νορβηγία το θερινό ηλιοστάσιο ονομαζόταν Sankthansaften. Ήταν ένα προχριστιανικό έθιμο όπου λέγεται ότι λάμβαναν χώρα πλαστοί γάμοι μεταξύ ενηλίκων και παιδιών οι οποίοι συμβόλιζαν την άνθηση της νέας ζωής. Αρκετοί μελετητές εκτιμούν ότι σε κάποιες περιπτώσεις πλουσίων οι συγκεκριμένοι γάμοι ενδεχομένως και να μην ήταν πλαστοί. Όταν η Νορβηγία εκχριστιανίστηκε, οι τοπικοί ιεράρχες θέλησαν να αντικαταστήσουν το έθιμο με προσκύνημα στις εκκλησίες λέγοντας πως οι θαυματουργές εικόνες θα έδιναν νεότητα και άνθιση. 

«τη νύχτα εκείνη του Αι-Γιάννη

όταν έσβησαν όλες οι φωτιές

και μελέτησες τη στάχτη κάτω από τ' αστέρια».

(Φωτιές του Αϊ ΓιάννηΛονδίνο Γιώργος Σεφέρης, Ιούλιος 1932 )

Ο λαογράφος Γεώργιος Μέγας έγραφε:«`Οτι μία νέα χρονική περίοδος αρχίζει με την 24ην Ιουνίου το γνωρίζουν και οι άνθρωποι του λαού: «είναι λιτρόπι» λέγουν, δηλ. ημέρα των θερινών τροπών του ηλίου και δι' αυτό τον Ιωάννην Πρόδρομον, του οποίου το Γενέθλιον εορτάζεται την ημέραν αυτήν, εις μερικούς τόπους, όπως εις την Κύμην, την Κύθνον, την Λέσβον, την Σινώπην, την Οινόην, τον ονομάζουν Αϊγιάννη «Λιοτροπιόν» ή Αλιτροπιόν ή του Λουτρόπου. Επικρατεί μάλιστα η πίστις ότι ο ήλιος της ημέρας αυτής «τρέμει ή γυρίζει και είναι θαμπερός».

Μετά το θερινό ηλιοστάσιο και άμεσα συνδεδεμένο μ΄αυτό είναι η γενέθλιος εορτή του Αϊ-Γιάννη του Πρόδρομου: «Τ’ Αϊ-Γιαννιού του Λαμπαδάρη», εξ ου και το όνομα που δίνεται στον Ιούνιο «Αϊ-γιαννίτης» ή «Αγιογιαννίτης». Η Ορθόδοξη Εκκλησία εορτάζει τα γενέθλια μόνο τριών Προσώπων: της Υπεραγίας Θεοτόκου, του Προδρόμου και του Ιησού Χριστού.

Με τη γενέθλιο εορτή του Ιωάννη του Βαφτιστή Ορθόδοξοι, Καθολικοί και Προτεστάντες ουσιαστικά προσπάθησαν να προσυλητίσουν τα παγανιστικά ευρωπαϊκά φύλα και να αντικαταστήσουν τους προχριστιανικούς εορτασμούς.

Σε Ρωσία, Ουκρανία, Πολωνία και Λετονία οι παγανιστές στις 24 Ιουνίου γιόρταζαν τη νύχτα του Ivan Kupala. Ιβάν στα σλάβικα ο Ιωάννης ενώ η λέξη Kupala είναι μια αρχαίο σλαβική λέξη για το κολύμπι . Αν και η παγανιστική αυτή εορτή προηγείται του Χριστιανισμού, συνδέθηκε με την πάροδο του χρόνου με τη χριστιανική παράδοση.


Στην Ελλάδα, η γιορτή του είναι ταυτισμένη με δύο κύκλους εθίμων: με τον Κλήδονα αλλά και με τις φωτιές που ανάβονται την παραμονή της εορτής, απ' όπου προέρχονται και οι προσωνυμίες «Φανιστής» αλλά και «Ριγανάς» επειδή εκείνη την ημέρα μάζευαν ρίγανη.Ο Άι-Γιάννης λέγεται και Ριζικάρης, αφού η παράδοση λέει ότι φέρνει τύχη και γι' αυτό έπρεπε από την παραμονή οι κάτοικοι του χωριού να έχουν τακτοποιήσει όλες τις οικιακές δουλειές τους.


Το προσωνύμιο «Κλήδονας» προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «κλήδων» (από την εποχή του Ομήρου)  που σημαίνει προγνωστικός ήχος και χρησιμοποιούνταν για να περιγράψει τον συνδυασμό των τυχαίων και ασυνάρτητων λέξεων κατά τη διάρκεια μαντικής τελετής. Ουσιαστικά,  ο «Kλήδονας» σχετίζεται με μια λαϊκή μαντική διαδικασία, η οποία λέγεται ότι αποκαλύπτει στις άγαμες κοπέλες την ταυτότητα του μελλοντικού τους συζύγου.


Σύμφωνα με το έθιμο, την παραμονή του Αϊ-Γιαννιού, οι ανύπαντρες κοπέλες μαζεύονται σε ένα από τα σπίτια του χωριού και μία από αυτές πηγαίνει στο πηγάδι να φέρει το «αμίλητο νερό» και στη διαδρομή μέχρι το σπίτι δεν πρέπει να μιλήσει σε κανέναν.


Στο σπίτι το νερό μπαίνει σε πήλινο δοχείο, στο οποίο η κάθε κοπέλα ρίχνει ένα προσωπικό της αντικείμενο, τα λεγόμενα ριζικάρια και στη συνέχεια σκεπάζουν το δοχείο με κόκκινο ύφασμα και το δένουν ενώ παράλληλα προσεύχονται στον Αϊ Γιάννη και τοποθετούν το δοχείο σε ανοιχτό χώρο, όπου μένει όλη νύχτα. Την ίδια εκείνη νύχτα λέγεται ότι τα κορίτσια θα δουν στα όνειρά τους το μελλοντικό τους σύζυγο. Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι και την παραμονή της Αγίας Αγνής ( η Καθολική Εκκλησία την εορτάζει στις 21 Ιουνίου) η οποία συνδέεται με την φωτιά, οι άγαμες κοπέλες μπορούσαν να ονειρευτούν τον μελλοντικό τους σύζυγο. Ένα έθιμο που συνδέεται άμεσα με το παραμύθι της Σταχτοπούτας και την ενασχόλησή της με την Εστία του σπιτιού και τις στάχτες.

Παράλληλα, την παραμονή της γιορτής του Αϊ Γιάννη Ιωάννη, αναβιώνει και το γνωστό έθιμο με τις φωτιές: Στη πλατεία του χωριού στήνεται μια μεγάλη φωτιά όπου καίνε το πρωτομαγιάτικο στεφάνι και  πάνω από την οποία πηδάνε όλοι οι κάτοικοι του χωριού. Σύμφωνα με την παράδοση, η φωτιά, επιφέρει την κάθαρση και οι άνθρωποι απαλλάσσονται από το κακό. Στην πραγματικότητα, αποτελεί και μια αναπαράσταση της μύησης των παλαιότερων εποχών στη λαμπερή λατρεία του Ήλιου. Το «αμίλητο νερό» στη γιορτή του Κλήδονα, που συμπίπτει με τις φωτιές του ηλιοτρόπιου, αλλά και οι κρυφές σκέψεις που κάνουν όσοι παίρνουν μέρος στα δρώμενα της πρώτης νύχτας του καλοκαιριού, οι μαντικές και μαγικές ιδιότητες του «αμίλητου νερού», σε συνδυασμό με τη δύναμη της φωτιάς να κάνει τις ευχές πραγματικότητα, είναι στοιχεία που έχουν καθαρά μυητικό χαρακτήρα.


Ένα ανάλογο είδος μύησης ενδεχομένως να ήταν και το ξαφνικό ξέσπασμα χορευτικής μανίας που έκανε τους ανθρώπους στους δρόμους του Άαχεν να βιώσουν παραισθήσεις και να αρχίσουν να πηδούν και να συσπώνται ανεξέλεγκτα μέχρι να καταρρεύσουν από εξάντληση. Το περιστατικό σημειώθηκε στις 24 Ιουνίου του 1374. Σύμφωνα με ιστορικούς πρόκειται για την πρώτη επίσημη καταγραφή του Danse Macabre ή αλλιώς ο χορός του Θανάτου. Το 1374, βρισκόμαστε στην αρχή του ύστερου Μεσαίωνα, όπου η κλιματική αλλαγή οδήγησε σε μια ακολουθία από αποτυχημένες σοδειές και προκάλεσε πολλά εκατομμύρια θανάτους από υποσιτισμό. Ταυτόχρονα οι συνθήκες υγιεινής σε συνδυασμό με την υγρασία οδήγησαν στο ξέσπασμα του Μεγάλου Λιμού και αργότερα του Μαύρου Θανάτου. Σε κάποιες περιπτώσεις το συγκεκριμένο περιστατικό έχει συνδεθεί με το παραμύθι «Ο Μαγικός Αυλός» στην γερμανική πόλη Χάμελιν που έλαβε χώρα στις 26 Ιουνίου αλλά ιστορικοί πιστεύουν ότι απλά τα δυο γεγονότα μπερδεύτηκαν με τη πάροδο του χρόνου. 

Τα ήθη, έθιμα και οι δοξασίες του θερινού ηλιοστασίου με τον έναν ή τον άλλο τρόπο παρουσιάζονται στα παραμύθια είτε αυτούσια είτε ως αλληγορίες με πιο έντονες αναφορές στο παραμύθι της Ωραίας Κοιμωμένης στην αρχική του μορφή. Πιο συγκεκριμένα, η Ωραία Κοιμωμένη αποτελεί βασίζεται στην ιστορία «Sole, Luna, e Talia» (Sun, Moon and Talia) του Ιταλού Μπαζίλ (Giambattista Basile) και περιλαμβάνεται στο έργο του «Πενταήμερον» (Lo cunto de li cunti) του 1634. Από τη συγκεκριμένη ιστορία, που αποτελεί αναφορά στην ηλιακή και σεληνιακή λατρεία και στα ηλιοστάσια, πήραν τα στοιχεία του παραμυθιού τηε Ωραίας Κοιμωμένης τόσο ο Περρώ όσο και οι αδερφοί Γκριμ.

Πάντως είτε για σας το θερινό ηλιοστάσιο αποτελεί μια σημαντική μέρα μύησης στις χαρές του καλοκαιριού είτε όχι, μπορείτε να απολαύσετε τη φύση και τον ήλιο ελπίζοντας σε όνειρα και μη διστάσετε να απαγγείλετε τους στίχους του Μίλτον από το έργο του «Ο Χαμένος Παράδεισος» αν συναντήσετε κάποιο ξωτικό.

«Πόσο αόριστη και απαλή

είναι των πνευμάτων η υφή...

Μπορούν όποιο φύλο θέλουν ν΄αποκτήσουν

ή και τα δυο..

Διαλυμένα ή συμπυκνωμένα,

φωτεινά ή σκοτεινά,

τις αιθέριες προθέσεις τους

πράξη κάνουν παντοτινά. »

Σημείωση: Το άρθρο δημοσιεύτηκε στη στήλη της συγγραφέως στη Huffpost Greece